"Ach! święty Jędrzeju! ześlij dziś znak z nieba, Jak nam w tych ciemnościach wyznawać się trzeba, Błagamy: uchyl zasłony, Kto? które pojmie za żony?" J. S. Pobratymiec-Płatkowski „Wróżby na świętego Jędrzeja ”
Poznawanie dalszych losów ludzkiego życia ma swoje korzenie jeszcze w starożytności. Profetyczne wizje hebrajskiej królowej Saby czy działalność greckich wyroczni to jedne z bardziej popularnych przykładów starożytnego wieszczenia, których nie brakuje również w czasach mniej odległych. Dzieło XVI wiecznego francuskiego astrologa Nostradamusa przez stulecia było źródłem analizy przyszłości. W czasach niepokojów wojennych takie przepowiednie nabierały dużego znaczenia, gdyż napawały nadzieją na lepsze czasy. Kiedy jednak czasy się uspokajały, wojny kończyły człowiek coraz częściej i chętniej zastanawiał się nad własną przyszłością. Wówczas porad zaciągano u cygańskich wróżek, sięgano do wielkich senników, a także interpretowano znaki, jakie dawała przyroda. Natomiast w okresie jesiennym z pomocą przychodziła para świętych – Andrzej i Katarzyna.
Wróżono w wigilię św. Katarzyny - 24 listopada i wigilię św. Andrzeja - 29 listopada. Pierwsze piśmienne wzmianki o wróżbach andrzejkowych na ziemiach polskich pochodzą z XVI wieku. W „Komedyji Justyna i Konstancyji” Marcina Bielskiego jedna z panien służebnych powiada:
Nalejcie wosku na wodę
Ujrzycie swoją przygodę.
Słychałam od swej macierze,
Gdy która mówi pacierze
W wigilię Andrzeja świętego,
Ujrzy oblubieńca swego…
Dzień andrzejkowy był ostatnim dniem starego roku liturgicznego, co czyni go dogodnym czasem na przewidywanie przyszłości. Przyczynić się do tego miał ów przełom, moment szczególny, w którym według tradycyjnej kultury polskiej na ziemię miały przybyć dusze zmarłych. To one posiadały wiedzę na temat przyszłości i przez kilka dni w roku mogły przekazać ludziom taką wiedzę przekazać.
Wróżby w tym okresie miały głównie charakter matrymonialny co nie powinno dziwić, gdyż św. Andrzej uważany był za patrona małżeństw, zakochanych i panien na wydaniu, a św. Katarzyna orędowniczką młodzieńców chcących się ożenić. Zwyczajowo w wieczór katarzynkowy wróżyli sobie kawalerowie, a wieczór andrzejkowy przeznaczony był prawie wyłącznie wróżbom panieńskim, jednak już od XX wieku normą stały się wspólne wróżby odprawiane 29 listopada.
Młodzi mężczyźni, w przeciwieństwie do swoich rówieśnic, byli zwykle mniej zainteresowani wstępowaniem w związek małżeński. Chłopcy nie zwracali zbyt dużej uwagi na wróżby, co nie znaczy, że całkowicie z wróżenia rezygnowali. Wśród męskiego grona najchętniej odczytywano przyszłość ze snów, a żeby spotęgować profetyczną moc nocnych marzeń kładziono pod poduszkę część damskiej garderoby. Po przebudzeniu w dzień św. Katarzyny losowano kartki z imionami dziewczyn, które poprzedniego wieczoru kawalerowie wkładali pod poduszkę, by poznać imię wybranki swojego serca.
Początkowo wróżby andrzejkowe były traktowane wyjątkowo poważnie, gdyż pannom zależało na szybkim zamążpójściu, a małżeństwo oznaczało ostateczny znak wejścia w dorosłe życie. Poza tym zbyt długie pozostanie w stanie wolnym łączyło się z dezaprobatą społeczności wiejskiej dlatego ślub z pięknym, dobrym i pracowitym mężczyzną był marzeniem każdej młodej dziewczyny. Do odczytywania przyszłości trzeba jednak było się odpowiednio przygotować, stosując całodzienny post i wznosząc modlitwy do św. Andrzeja o pomoc w znalezieniu ukochanego.
W wigilię św. Andrzeja właściwie wszystkie czynności mogły się stać wróżbiarskim zabiegiem, a więc wróżyć można było na różne sposoby — w samotności lub towarzystwie, przy użyciu rekwizytów, zwierząt lub własnego umysłu.
Wróżenie z gałązki wiśni uważane jest za jedno z najstarszych sposobów poznania przyszłości. W dzień andrzejkowy obcinało się gałązkę i wkładało do pojemnika z wodą. Jeśli gałązka zakwitła do dnia Bożego Narodzenia spodziewano się rychłego ożenku.
Największą popularnością cieszyło się wśród pań lanie wosku przez kluczyk lub złotą obrączkę na zimną wodę i interpretowanie znaczenia powstałych woskowych kształtów. W ten sposób dowiedzieć się można było, czym zajmował przyszły małżonek, skąd przybędzie i czy w ogóle będzie im dane go spotkać? Oprócz wosku, który był symbolem mądrości i proroctwa, korzystano z ołowiu, cynku lub cyny. Ołów uważany był za metal przyciągający szczęście, a małżeństwo wywróżone z ołowiu, w przeciwieństwie do kruchego wosku, miało być trwalsze, ale i cięższe.
Chętnie wróżono z przedmiotów schowanych pod talerzykami czy kubkami. Panienki kierowane ślepym losem wybierały talerzyk, pod którym znajdowała się informacja o ich przyszłości. Mogły wylosować różaniec lub koronkę oznaczająca prowadzenie zakonnego życia, obrączkę lub weselny czepiec, listek lub kwiatek, które symbolizowały staropanieństwo.
Popularne również było mierzenie izby dziewczęcymi trzewikami – ustawiano buty w rzędzie i pierwszy, który wystawał poza izbę, miał oznaczać zamążpójście. Trzewikami można było również rzucać przez lewe ramię, stojąc plecami do drzwi. Jeśli but wylądował czubkiem do wejścia oznaczało to rychłe zamążpójście, jeśli obcasem trzeba było na ślub poczekać. Gdy but ustawiony był bokiem do drzwi wiadomo było z której strony wybranek przybędzie.
Przyszłość przepowiadano przechadzając się o północy albo nad ranem wzdłuż płotu. Jeśli w płocie znajdowała się parzysta ilość sztachet oznaczało to zamążpójście w nadchodzącym roku. Z płotu można było wywróżyć jak będzie wyglądał przyszły mąż – dziewiąty z kolei kołek miał sugerować jego wygląd.
Przy dociekaniach nad tajemnicami przyszłości pomagały także zwierzęta. Gąsior z zawiązanymi oczami wpuszczony w środek grupy dziewczyn miał wskazać, która pierwsza wyjdzie za mąż. Podobnie postępowano z kogutami. Psy karmiono specjałami mającymi wskazać kolejność zamążpójścia a nawet pomóc w wyborze tego jedynego, a szczekający o północy pies miał wskazać kierunek przybycia ukochanego.
Jak widać sposobów wróżenia było wiele, a panny wymieniały się nimi we własnym gronie bądź same wykazywały się kreatywnością w wymyślaniu coraz to nowych sposobów odgadywania przyszłości. Współcześnie andrzejkowe przepowiadanie zostało sprowadzone wyłącznie do rangi zabawy. Wróżby traktowane są z przymrużeniem oka, a sam dzień jest idealnym pretekstem do niezobowiązujących gier i zabaw w gronie przyjaciół.
Tekst: Jagoda Peregończuk
Bibliografia:
Pobratymiec-Płatkowski J.S., Wróżby na Świętego Jędrzeja. Obrazek ludowy ze śpiewami i tańcami w 2 aktach, Lwów 1934.
Szczypka J., Kalendarz Polski, Warszawa 1979.
Tomaszewska E., Magia Świąt. Zimowy cykl świąteczny w tradycyjnych zwyczajach mieszkańców kieleckich wsi, Kielce 2016.
Uryga J., Rok Polski w życiu, w tradycji i obyczajach ludu, Włocławek 2006.
Zadrożyńska A., Powtarzać czas początku. O świętowaniu dorocznych świąt w Polsce, Warszawa 1925.
