Dwa najcenniejsze zespoły obiektów małej architektury sakralnej Radomia znajdują się wokół zabytkowych świątyń – parafialnej (farnej) pw. św. Jana Chrzciciela oraz klasztornej (oo. Bernardynów) pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej.
Zespołowi kapliczek, figur i krzyży ubogacających otoczenie założenia klasztornego Braci Mniejszych poświęcony już został już osobny artykuł naukowy[i]. Pora przybliżyć historię małych obiektów sakralnych towarzyszących radomskiemu kościołowi farnemu.
W poniższych akapitach omówione zostaną istniejące obiekty małej architektury sakralnej przy kościele pw. św. Jana Chrzciciela:
- - kamienna rzeźba św. Jana Nepomucena,
- - kamienna kolumna z figurą „Chrystusa u słupa”,
- - kamienny krzyż na cokole sprzed frontu kościoła,
- - kamienna kapliczka wnękowa z figurą Matki Bożej Niepokalanej zdobiąca naroże nad wejściem do zakrystii,
- - drewniany krzyż misyjny stojący obok południowej kruchty kościoła.
Ponadto wspomniane zostaną też inne, nieistniejące już obiekty, znane z historycznej literatury bądź archiwalnej ikonografii.
Najstarszą i bez wątpienia najcenniejszą rzeźbą znajdującą się w ogólnodostępnej przestrzeni Radomia, jest kamienna figura św. Jana Nepomucena[ii]. Znajduje się ona – jak wszystkie omawiane w tym artykule obiekty – na terenie dawnego cmentarza przykościelnego radomskiej fary. Stoi w północno-zachodnim narożu placu od strony ulicy Rwańskiej i jest do niej zwrócona frontem. Od ulicy rzeźbę osłania niewysoki parkan. Obiekt składa się z dwóch części: postumentu i rzeźby. Dolna część postumentu o największych wymiarach, ma gładkie ścianki. W środkowej jego części, od strony frontowej, posiadającej wypukłą płycinę, otoczoną geometryczną bordiurą z rozetkami w narożach, znajduje się ryta inskrypcja o następującej treści:
POBOŻNA PRZESZŁOŚĆ WZNIOSŁA
SROGI CZAS OBALIŁ
AŻ ZNOWU RADOMIANIN
TEN POSĄG OCALIŁ
PRZESTAWIONY I ODNOWIONY NAKŁADEM
OBYWATELI MIASTA RADOMIA
W ROKU 1819 DNIA 2 MAJA[iii]
Część górna postumentu od strony frontowej i tylnej posiada gzyms w kształcie nadwieszonego łuku. Na frontowej ścianie umieszczony jest kartusz herbowy z labrami w kształcie żłobkowo obwiedzionych wolut. Tarcza herbowa jest czteropolowa i zawiera przedstawienia dwóch herbów i dwóch klejnotów, związanych z tymi herbami. W polu pierwszym herb Zbiświcz – rodziny fundatora o przydomku Goetzendorf, w drugim herb Kleist – matki fundatora, w trzecim klejnot herbu Kleist, w czwartym klejnot herbu Zbiświcz /Grabowski VII/. W dolnej części tarczy umieszczony jest zagadkowy wizerunek. Nad tarczą widnieje kapelusz i wyżej krzyż kardynalski, pod tarczą – Order Orła Białego. Cały kartusz umieszczony jest na tle krzyża maltańskiego[iv]. Na przeciwległej ściance, ozdobionej rocaillem, utrwalona jest inskrypcja w języku łacińskim:
DIVO IOANNI NEPOMUCENO
MARTYRI
ADAM STANISLA
GRABOWSKI
EPISCOPUS VARMIE
SACRI ROM IMP PRINCEPS
AO MDCCLII ET SEQVE
PRAESES TRIBUNAL RADO
POSUIT[v]
W tłumaczeniu na język polski (po rozwinięciu skrótów): „Bożemu Janowi Nepomucenowi/ Męczennikowi/ Adam Stanisław Grabowski/ Biskup Warmiński/ Książę Świętego Rzymskiego Cesarstwa/ W roku 1752 i następnych/ Prezes Trybunału Radomskiego/ Postawił”. Na postumencie umieszczony jest schodkowy cokół z rzeźbą św. Jana Nepomucena. Jest ona ustawiona w kontrapoście, lekko odchylona od swej osi, z głową zwróconą ku prawemu ramieniu i lewą nogą ugiętą w kolanie. Nieznacznie uniesiona i zgięta w łokciu prawa ręka podtrzymuje na wysokości klatki piersiowej krucyfiks i palmę męczeńską, lewa zaś – swobodnie opuszczona do dołu trzyma biret. Oblicze świętego jest szczupłe, pociągłe, o prostym długim nosie. Okolone jest stosunkowo krótkim zarostem. Sylwetka świętego odziana jest w szaty liturgiczne: koloratkę, fakturowo potraktowaną pelerynkę (przewiązaną pod szyją tasiemką, zakończoną pomponami), komżę obrzeżoną dołem koronką, oraz sutannę, spod której wystaje przednia część lewego buta. Szaty są obfite i silnie sfalowane. Układ kompozycyjny postaci świętego zwraca uwagę swobodą i elegancją pozy. Cokół posiada podstawę o wymiarach 110 x 104 cm oraz wysokość 3 m. Rzeźba świętego mierząca 170 cm wysokości, wykonana została z piaskowca kunowskiego, z kamieniołomu w Dołach Biskupich[vi].
Opisany obiekt jest cennym zabytkiem, wpisanym do rejestru WKZ pod Nr 122/B/132/96 i datą 12.03.1996 r.[vii]. Figura św. Jana Nepomucena ufundowana została w 1752 r. przez biskupa warmińskiego Adama Stanisława Grabowskiego (1698-1766), który w latach 1743-1744 pełnił funkcję prezesa Trybunału Radomskiego[viii]. Sama rzeźba jest zatem jedną z nielicznych, a w przestrzeni publicznej Radomia chyba jedyną, pamiątką z czasów „sarmackich”. Wykonał ją rzeźbiarz Pierre Coudray (1713-1770) – nadworny artysta króla Augusta III Sasa. Warto podkreślić, że wyryta na cokole data – 1752 r. – odnosi się tylko do faktu fundacji. Wykonanie rzeźby nastąpiło później, zapewne około 1760 r. (nie później niż w 1765 r.)[ix]. Najstarszym znanym źródłem ikonograficznym radomskiego pomnika św. Jana Neponucena jest grafika ukazująca kościół farny pw. św. Jana Chrzciciela z okresu tuż po zakończeniu powstania styczniowego. Mowa o drzeworycie sztorcowym Konstantego Przykorskiego według rysunku z natury A. Krasowskiego, drukowanym jako grafika w „Tygodniku Ilustrowanym”, w wydaniu z 5 maja 1866 r. (Nr 345). Figura na tej grafice ukazana jest w sposób uproszczony, nie oddający rzeczywistego jej wyglądu.
Rzeźba św. Jana Nepomucena w przeciągu przeszło 250 lat swego istnienia wielokrotnie poddawana była różnym pracom remontowym, zdarzało się też, że była przenoszona. Tak było choćby w 1819 r., kiedy to – jak głosi inskrypcja – cały obiekt odnowiono i przestawiono. Co ciekawe rozpoczęte wiosną 2020 r. prace związane z budową nowej nawierzchni placu kościelnego ujawniły najpewniej fundamenty owej dawnej lokalizacji figury, przesuniętej 201 lat temu względem pierwotnego położenia o około 3 metry na północny-zachód. Figura odnawiana była także w 1894 r.[x]. Prace przy zabytkowej rzeźbie św. Jana Nepomucena prowadzono także w latach 70. XX w., kiedy to usunięto bazę obiektu w formie leżącego prostopadłościanu, co skutkowało obniżeniem jego wysokości. Pierwotny stan widoczny jest choćby na fotografii zamieszczonej w „Dekanacie radomskim” ks. Jana Wiśniewskiego[xi]. Warto podkreślić, że cokół figury jest wykonany ze starych płyt grobowych, wykorzystanych wtórnie jako materiał budowlany dla postumentu rzeźby. Do dziś na niektórych płytach można odczytać charakterystyczny skrót „DOM”, rozpoczynający często stare epitafia[xii]. Prace konserwatorskie wznowiono jeszcze w 1982 r., ale wkrótce, wskutek braku środków finansowych, zostały one przerwane[xiii]. Widok postumentu pozbawionego rzeźby świętego utrwalił w tym czasie na fotografii Jerzy Kutkowski[xiv]. W 2004 r. obiekt dzięki dotacji Gminy Miasta Radomia poddany został zabezpieczającym pracom konserwacyjnym, wykonanym przez Katarzynę Jabłońską-Brzuszek. Środki były jednak niewystarczające do przeprowadzenia kompleksowej renowacji[xv]. Gruntowna konserwacja figury przeprowadzona została w 2007 r. i trwała od czerwca do września tego roku[xvi]. Prace wykonali konserwator Wojciech Wdowski oraz firma konserwatorska „Reno-tech” Stefana Wesołowskiego. Prace wsparte zostały także przez Akademię Górniczo-Hutniczą z Krakowa, w osobie dr Witolda Brylickiego. Rzeźba i postument zostały oczyszczone oraz odsolone przy pomocy bentonitu. Uzupełnione zostały braki w kamiennej substancji obiektu[xvii]. Wczesną jesienią 2007 r. rzeźba św. Jana Nepomucena, wraz z dwiema pozostałymi kamiennymi figurami z otoczenia fary, były jak nowe[xviii].
Warto pamiętać, że radomska figura św. Jana Nepomucena jest jedną z najstarszych rzeźb ukazujących tego świętego w całym regionie. Św. Jan z Pomuka (obecnie Nepomuk w Czechach) urodził się około 1350 r., zmarł śmiercią męczeńską 20 marca 1393 r. Był prezbiterem, spowiednikiem królowej Zofii Bawarskiej. Ponieważ nie chciał jej mężowi, królowi Wacławowi IV, zdradzić tajemnicy jej spowiedzi został uwięziony a następnie zrzucony z mostu Karola w Pradze do Wełtawy. Kanonizacja św. Jana Nepomucena odbyła się w 1729 r. Jego kult, jako męczennika, patrona dobrej sławy i orędownika przeciw powodziom bardzo szybko rozszerzył się na terenie całej Polski.
Drugą z zabytkowych figur zdobiących cmentarz przy kościele farnym jest kolumna z rzeźbą „Chrystusa u słupa”, stojąca w pobliżu północnej kruchty (zakrystii) świątyni, od strony ul. Rwańskiej. Obiekt ten (kolumna) wykonany zostały przez szydłowieckich kamieniarzy. Najprawdopodobniej był to przedstawiciel którejś z rodzin: Gwarków, Antyckich lub Koźmińskich. Sama rzeźba Jezusa wykonana została z piaskowca pochodzącego z kamieniołomu Krynki[xix].
Obiekt składa się z trzystopniowej bazy, na której ustawiony jest wysoki, kwadratowy w planie cokół zdobiony gzymsem i płycinami z rytymi inskrypcjami:
od północy:
O WY WSZYSCY KTÓRZY IDZIE
CIE DROGĄ PRZYPATRZCIE SIĘ
I OSĄDŹCIE JEŻELI JEST BOLEŚĆ
PODOBNA JAKO BOLEŚĆ MOJA...
Jer: Pr. 1
Od wschodu:
BYŁEM BICZOWANY PRZEZ CAŁY
DZIEŃ A KONANIE MOJE CZA
SU JUTRZEJSZEGO\ PS 72
Od południa:
WYRESTAUROWANO
RP 1864
Od zachodu:
POWROZY GRZECHÓW OBŁOŻY
ŁY MNIE Ps
Na cokole tym ustawiona jest wysoka okrągła w przekroju kolumna toskańska. Na niej, na plincie, umieszczona jest rzeźba Chrystusa u słupa. Proporcje ciała Zbawiciela dość krępe, muskularne, twarz okolona gęstym zarostem i długimi włosami, perizonium małe, sfałdowane symetrycznie[xx]. Cały obiekt posiada cechy stylowe klasycyzmu i wpisany jest do rejestru zabytków WKZ, Nr B-122/45, pod datą 16.02.1972 r. Schodkowa podstawa posiada u podnóża wymiany 240 x 240 cm. Wysokość schodkowej podstawy z cokołem jest równa 165 cm, kolumna zaś mierzy 4,5 m wysokości, a figura Chrystusa – 1m. Całkowita wysokość obiektu przekracza 7 m[xxi].
Opisana Kolumna z figurą ubiczowanego Jezusa jest najprawdopodobniej najstarszym tego typu obiektem małej architektury sakralnej w Radomiu. Dotychczas jako datę wybudowania obiektu podawano 1838 r. i wiązano to z upamiętnieniem remontu świątyni wówczas przeprowadzonym[xxii]. Czasami w literaturze dodawano, że sama rzeźba Chrystusa, jest zapewne starsza od reszty obiektu i pochodzi jeszcze z XVIII w. Według miejscowej tradycji miała stać we framudze arkady na zewnątrz kościoła[xxiii]. Znane są jednak materiały źródłowe wskazujące wprost, że kolumna z „Panem Jezusem u słupa” istniała już w 1781 r. (akta wizytacji kościoła z tego roku). Co więcej istnienie figury po wschodniej stronie prezbiterium kościoła, obok bramy wychodzącej na ul. Rwańską, odnotowywane jest już w latach 1748-1750 w niektórych zapiskach metrykalnych (księgach zmarłych) parafii farnej. Można zatem śmiało mówić o starszej metryce tego zabytku, sięgającej co najmniej pierwszej połowy XVIII w.[xxiv]. Niewiadomą pozostaje, czy zachowana do dziś kolumna istniała już wtedy w takiej formie, czy też powstała może podczas wspomnianego remontu świątyni z 1838 r., zastępując wcześniejszy „filar” i przy okazji zacierając i odmładzając nieco datację całego obiektu. Całej historii nieco smaczku dodaje jeszcze fakt, że najstarsze źródło ikonograficzne obiektu – czyli wspominana już grafika opublikowana w 1866 r. w „Tygodniku Ilustrowanym”, interesujący nas obiekt ukazuje w wyglądzie zupełnie różnym od tego, który znamy. Grafik na zwieńczeniu kolumny ukazał nie ubiczowanego Chrystusa, z rękami przywiązanymi z tyłu do słupa, lecz prawdopodobnie Chrystusa Zmartwychwstałego – trzymającego w prawej ręce duży krzyż, z lewą ręką uniesioną w geście błogosławieństwa i aureolą na głowie. Takie oddanie wyglądu rzeźby było jednak niemal na pewno efektem kreacji rysownika, a nie odzwierciedleniem realnego wyglądu zabytku.
Współcześnie figura ubiczowanego Zbawiciela przeszła dosłownie i w przenośni burzliwe dzieje. Do 1993 r. głowa Chrystusa przyozdobiona była wykonaną z metalu koroną cierniową. Ślady po jej mocowaniu widoczne są do dziś. W marcu tegoż 1993 r. nad Radomiem przeszła burza, która obaliła i strzaskała stojącą na wierzchołku kolumny rzeźbę Jezusa. Wyobrażenie Syna Bożego szybko zostało poddane konserwacji, wykonanej w Muzeum Okręgowym przez Piotra Rogólskiego i Urszulę Sierszyńską-Rogólską[xxv]. Odnowiona rzeźba długo nie mogła jednak wrócić na swoje miejsce, gdyż okazało się to niemożliwe bez wcześniejszej konserwacji kolumny[xxvi]. Pierwsza z poważniejszych prób dokonania tego nastąpiła w 2003 r. Wówczas to Roman Saczywko, prezes firmy „RO.SA.-BUD” zgodził się bezpłatnie odnowić kolumnę. Doszło do uzgodnień pomiędzy nim, proboszczem Fary - ks. Stanisławem Kulą i Andrzejem Jelskim, pracownikiem radomskiej Delegatury Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków. Ostatecznie jednak odnowa zabytku nie doszła do skutku[xxvii].
Po kilku kolejnych latach, w lutym 2007 r., opustoszałą kolumnę spotkała dalsza degradacja – odpadła i roztrzaskała się część jej zwieńczenia. Ostatecznie do uratowania tego cennego zabytku doszło latem 2007 r.[xxviii]. Uzupełnione zostały ubytki kamienia w podstawie i kolumnie, przywrócono jej zwieńczenie (wykonano jego wierną rekonstrukcję, gdyż oryginalne było zbyt zniszczone) i na szczycie ustawiono figurę Chrystusa u słupa. Wzmocnione zostały także fundamenty podstawy kolumny, gdyż jak się okazało stoi ona bezpośrednio na starym grobie – konieczne było wlanie do jego wnętrza 4m3 betonu. Prace wykonali konserwator Wojciech Wdowski oraz firma konserwatorska „Reno-tech” Stefana Wesołowskiego. Ekspertyzę wzmocnienia fundamentów kolumny wykonał Jerzy Turno. Prace wsparte zostały także przez Akademię Górniczo-Hutniczą z Krakowa, w osobie dr. Witolda Brylickiego. Przy wykonywaniu prac konserwatorskich wykorzystano najnowocześniejszą technologię – użyto włókien węglowych[xxix]. Koszt remontu wyniósł około 70 tys. zł. Prace w kwocie 46 tys. zł wsparła Gmina Miasta Radomia[xxx].
Trzecim z wolnostojących kamiennych obiektów sakralnych znajdujących się obok fary jest krzyż na cokole, usytuowany na wprost wielkich drzwi kościoła[xxxi]. Podstawa obiektu jest ośmioboczna, na niej znajduje się szesnastoboczny cokół na planie krzyża greckiego. W czterech szerszych bokach umieszczone są tu profilowane płyciny. Na cokole zwieńczonym gzymsem znajduje się trzy schodkowa, niska nastawa, przechodząca w łaciński krucyfiks o profilowanych krawędziach. U stóp krzyża umieszczone są cztery konsole, w czterech narożach zewnętrznych z kolei – dekoracje w kształcie zwiniętego arkusza blachy, zaś w bocznych polach ramion – rozetki. Cały obiekt wykonany jest z piaskowca w stylu eklektycznym, posiada wysokość 6 m[xxxii]. Krzyż ten jako zabytek wpisany jest do rejestru WKZ pod Nr 133/B/96 i datą 28.03.1996 r.
Choć oficjalne opisany obiekt datowany jest na IV ćwierć XIX wieku, wiadomo, że jego korzenie są pół wieku starsze. Ks. Jan Wiśniewski w opisie dekanatu radomskiego pisze: W 1831 r. w czasie rewolucyi i cholery, kosztem Bractwa Różańcowego, stanął przy kościele krzyż drewniany, na którem był umieszczony obrazek na blasze z Chr.[ystusem] P.[anem] i Pańskiem Przemienieniem, mal.[owany] Przez Hoppena. I dalej: Przed wielkimi drzwiami stoi potężny, kamienny pomnik z krzyżem, bez napisów[xxxiii]. Z kolei w części „Monumenta Dioecesis Sandimiriensis” kapłan przytacza „Opisanie Reparacyi kościoła farnego Radomskiego i miasta Radomia”, jakie znajdowało się w bani na wieży kościoła farnego, umieszczone podczas remontu w 1838 r. Można tam przeczytać, że: Na cmentarzu wprost wielkich drzwi kościoła stoi krzyż z wyobrażeniem u góry śmierci Zbawiciela, a u dołu Przemienienia Pańskiego. Krzyż ten wystawiony został ze składek obywateli miasta i urzędników w r. 1831 w czasie grassującej cholery zwanej Cholera morbus, która w tym roku podobno po raz pierwszy nawiedziła Polskę, szerząc się po całej Europie, okropną ludziom zadawała klęskę[xxxiv]. Trudno jednoznacznie ocenić, czy w cytowanym opisie mowa już o obecnie istniejącym krzyżu kamiennym. Mało prawdopodobne wydaje się to, że istniała potrzeba zbierania funduszów wśród mieszkańców, na wybudowanie krzyża drewnianego, o którym wspomina ks. Wiśniewski. Widać, że w swojej wzmiance o krzyżu powoływał się on na owo „Opisanie Reparacyi…”, samemu wnioskując, że wystawiono wtedy (w 1831 r.) krzyż drewniany. Charakterystyka cech stylistycznych obiektu, dokonana podczas sporządzania karty ewidencyjnej krzyża w 1982 r., przez Romualda Bochyńskiego, skłoniła jednak do zakwalifikowania obiektu, jako wykonanego już po 1875 r. w stylu eklektycznym[xxxv]. Być może jednak obecny krzyż powstał wskutek przebudowy wcześniejszego murowanego, o którym mowa w wyżej cytowanym dokumencie z bani wieży farnej. Nie zmienia to faktu, że opisywany obiekt, choćby był już tylko spadkobiercą krzyża z 1831 r., można uznać za najstarszy zachowany pomnik epidemiczny w Radomiu. Krzyż sięga korzeniami pierwszego ogniska cholery, jakie nawiedziło Radom w czasie powstania listopadowego. „Morowe powietrze” przywlekli do Polski carscy żołnierze pochodzący z azjatyckich guberni imperium. W obecnych czasach walki z pandemią koronawirusa warto podkreślić, że mamy w Radomiu pomnik przypominający podobne zmagania mieszkańców miasta z epidemią sprzed blisko 200 lat.
Krzyż stojący przed wielkimi drzwiami fary jako jedyny nie posiada żadnych napisów. Od dziesięcioleci stoi więc przed frontem kościoła jako anonimowy świadek historii. W 2001 r., gdy w mieście świętowano obchody 600-lecia Unii Wileńsko-Radomskiej obiekt spotkało pewne przykre zdarzenie. Co prawda motywacja była słuszna – chęć odnowienia obiektu, jednak obrany sposób zupełnie chybiony – krzyż „przez pomyłkę” pobielono wapnem[xxxvi]. Podobnie do dwóch wcześniej opisanych zabytków także krzyż na cokole sprzed wejścia do fary w 2007 r. poddany został kompleksowej konserwacji. Podczas tych prac usunięto wapienne przemalowania, oczyszczono i odsolono (przy pomocy bentonitu) obiekt, uzupełniono braki i uszczerbki w jego kamiennej substancji. Prace renowacyjne wykonali konserwator Wojciech Wdowski oraz firma konserwatorska „Reno-tech” Stefana Wesołowskiego. Prace te wsparł inż. Jerzy Turno, który wykonał ekspertyzę techniczno-konstrukcyjną cokołu, a także Akademia Górniczo-Hutnicza z Krakowa, w osobie dr Witolda Brylickiego[xxxvii].
Ostatnim wolno stojącym obiektem małej architektury sakralnej, znajdującym się w otoczeniu kościoła św. Jana Chrzciciela, jest wysoki, drewniany krzyż misyjny, usytuowany po południowej stronie świątyni – pomiędzy kruchtą a kaplicą Kochanowskich. Krzyż ten osadzony jest w metalowym stelażu zamurowanym w solidnym betonowym fundamencie. Belki krzyża są kwadratowe w przekroju i nie posiadają żadnych zdobień. Pionowy słup krzyża posiada jedno zwężenie tuż nad metalowym stelażem. Jego przekrój wynosi odpowiednio: 26 x 26 cm i po zwężeniu 21 x 21 cm. Końcówki ramion oraz poprzeczna belka krzyża pokryte są blachą. Krzyż pomalowany jest farbą w kolorze ciemnobrązowym. Jego wysokość osiąga około 8,5 m. Belki krzyża zdobią ryte napisy:
Na poprzecznym ramieniu:
ZBAW DUSZE SWOJĄ
Na pionowym słupie, od góry do dołu:
PAMJ ĄTKA ŚWE MJSJJ 5 15 1932 R.
Na pionowym słupie, pomiędzy treścią inskrypcji z 1932 r., wyryte:
10 – 25 IX 1960
5 – 20 IX 1970
Ponadto do słupa krzyża przytwierdzone są dwie metalowe tabliczki inskrypcyjne. Pierwsza z nich, zawieszona wyżej posiada grawerowany napis:
MISJE ŚWIĘTE
26 kwietnia-3 maja 1998
z racji
Wielkiego Jubileuszu Roku 2000
od Narodzin Jezusa Chrystusa
Druga, zawieszona niżej, posiada następujący ryty napis:
MISJE ŚWIĘTE
WIELKIEGO JUBILEUSZU
650-LECIA
RADOMSKIEJ FARY
07 – 13 MARCA 2010
PROWADZIŁ
- DAMIAN KOSECKI CCG[xxxviii]
Z przytoczonych napisów widać, że mamy do czynienia z prawdziwym „weteranem misji świętych”, krzyżem, który upamiętnia przynajmniej 5 takich duchowych rekolekcji z dziejów parafii. Fakt, że krzyż ten przetrwał w dość dobrym stanie (i takiej wysokości!) już blisko 90 lat, czyni go obecnie najstarszym i niewątpliwie jednym z najcenniejszych drewnianych krzyży przykościelnych w Radomiu.
W otoczeniu radomskiej fary znajduje się jeszcze jeden kamienny obiekt małej architektury sakralnej. W tym przypadku wypada uściślić, że nie tyle w otoczeniu, co wprost na zewnętrznych murach świątyni. Jest nim kapliczka zdobiąca naroże kruchty zakrystii kościoła, od strony ul. Rwańskiej. Jest to niewielka konstrukcja wykonana z piaskowca i cegły w stylu neogotyckim, wkomponowana w mury kościoła (w naroże kruchty, pod kątem 45 stopni). Składa się z profilowanej piaskowcowej podstawy, na której ustawiony jest prostopadłościenny piaskowcowy cokół dla figury, posiadający zwężenie w środkowej części. Tu od frontu znajduje się ryta inskrypcja:
POD TWOJĄ
OBRONĘ
Na cokole ustawiona jest kamienna figurka Matki Bożej Niepokalanej, z rękami skrzyżowanymi na piersiach. Wnękę z kapliczką wieńczy piaskowcowy daszek wyrzeźbiony w ozdobny sposób z wykorzystaniem neogotyckich motywów, m.in. maswerku. Przed remontem z 2007 r. wewnętrzna ściana kapliczki wyłożona była ceramicznymi płytkami w kolorze białym, imitującymi cegły, obecnie są tam „zwykłe” czerwone cegły[xxxix].
Kapliczka ta powstała w latach 1908-1909, w czasie przebudowy i rozbudowy kościoła farnego pw. św. Jana Chrzciciela, dokonanej staraniem ówczesnego proboszcza ks. Piotra Górskiego[xl]. Pierwotnie we wnęce kapliczki znajdowała się gotycka rzeźba Madonny Radomskiej, choć nie wiadomo kiedy dokładnie ją tam umieszczono. Być może dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r., gdyż znane są pocztówki z lat I wojny światowej, na których widać pustą wnękę kapliczki. Rzeźba Madonny Radomskiej, najcenniejszy i najstarszy zabytek ruchomy Radomia, pierwotnie eksponowana była w Bramie Krakowskiej (Iłżeckiej). Gdy ta na początku XIX w. została z nakazu okupacyjnych władz austriackich rozebrana rzeźbę Madonny przeniesiono do kościoła farnego. Tu trafiła ona do specjalnej wnęki (arkady) w zewnętrznym murze kaplicy różańcowej, przylegającej od północy do nawy świątyni. Tak relacjonują to kolejno Jan Luboński i ks. Jan Wiśniewski:
W murze kościoła od strony ul. Rwańskiej, znajduje się statua Matki Boskiej z drzewa lipowego – pierwotnie statua ta miała się podobno znajdować w bramie iłżeckiej[xli].
Na zewnątrz świątyni od ul. Rwańskiej, w murze naprzeciw bramy środkowej była nisza, w której umieszczona była figura Najśw. Panny z Dzieciątkiem, będąca dawniej w bramie Iłżeckiej. Przed tą figurą palono lampkę[xlii].
Opisaną wnękę widać na unikatowej fotografii kościoła farnego, wykonanej w 1905 r. na polecenie Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, jeszcze przed przebudową świątyni. Wiadomo, że przed wnęka umocowana była wówczas na konsoli latarnia. Wnękę tę można zatem uznać za jeden z nieistniejących już, a znanych ze źródeł historycznych, obiektów małej architektury sakralnej z otoczenia kościoła św. Jana Chrzciciela. Po przebudowie świątyni z początku XX w., najpóźniej w latach 20., rzeźbę Madonny Radomskiej umieszczono w interesującej nas kapliczce w narożu kruchty. Znany jest jeden przekaz ikonograficzny dowodzący takiego stanu rzeczy. Jest nim pocztówka z wizerunkiem malarskim autorstwa Władysława Szulca, wydana około 1927 r. nakładem Polskiego Towarzystwa Księgarni Kolejowych „Ruch” Spółka Akcyjna[xliii]. Na widokówce tej, ukazującej „fragment kościoła farnego o zmroku” widać, że rzeźba Madonny Radomskiej oświetlana była żarówką elektryczną. Stało się to najprawdopodobniej przyczyną uszkodzenia głowy Matki Bożej i powodem usunięcia rzeźby z wnęki kapliczki w latach 30. XX w. Zabytkowa Madonna po przeprowadzeniu prac renowacyjnych trafiła wówczas do wnętrza fary i przeszła dalsze burzliwe dzieje, znajdując ostatecznie w 2019 r. swe miejsce w Muzeum Katedralnym w Radomiu[xliv]. Na jej miejsce, najpewniej od razu, czyli w latach 30. XX w. (a na pewno nie później niż w 1940 r.) wstawiona została zachowana do dziś kamienna figurka Matki Bożej Niepokalanej[xlv].
Z różnych historycznych i ikonograficznych źródeł wiadomo ponadto o istnieniu wokół radomskiej fary jeszcze kilku innych obiektów małej architektury sakralnej. Przy okazji omawiania tych zachowanych do dziś wspomniane było już istnienie drewnianego krzyża, wystawionego w 1831 r. przed głównymi drzwiami kościoła, w związku z pierwszą epidemią cholery, jaka nawiedziła Radom. Była też mowa o wnęce mieszczącej drewnianą gotycką rzeźbę Madonny Radomskiej, jaka umieszczona była w zewnętrznym murze północnej nawy kościoła. Z dawniejszych czasów wiemy ponadto o tym, że od strony południowej na przykościelnym cmentarzu znajdowała się drewniana kostnica, istniejąca już w XVII w., rozebrana w drugiej połowie wieku XVIII (przed 1783 r.)[xlvi]. Ostatnim nieistniejącym już małym obiektem sakralnym, jakiego ślad istnienia udało się odnaleźć, był niewysoki drewniany krzyż, stojący bezpośrednio na prezbiterium kościoła. Posiadał proste, kwadratowe belki bez zdobień i najprawdopodobniej ryte napisy, niestety nieznanej treści. Krzyż ten istniał do około końca lat 60. XX w. Znany jest z fotografii W. Wolnego z 1959 r., przechowywanej w archiwum Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk, pod Nr inwentarzowym 71338[xlvii].
Zabytkowe obiekty sakralne, otaczające radomski kościół farny pw. św. Jana Chrzciciela, stanowią jeden z najcenniejszych tego typu zespołów obiektów małej architektury w mieście. Choć niemal każdy z nich – poza drewnianym krzyżem misyjnym z 1932 r. – w mrokach przeszłości skrywa dokładną datę swego powstania, wszystkie razem stanowią bezcenne dziedzictwo kultury i sztuki, sięgające swymi korzeniami czasów staropolskich i trwające w swych dziejach aż po czasy współczesne. Cieszy fakt odnowienia wszystkich kamiennych rzeźb z otoczenia fary, a rozpoczęte prace przy modernizacji nawierzchni placu oraz zakończony remont kamienicy Deskurów dają nadzieję, że wkrótce zabytki te będzie można podziwiać w nowym, piękniejszym otoczeniu.
[i] Patrz: P. Puton, Obiekty małej architektury sakralnej wokół zespołu klasztornego oo. Bernardynów, w: Wpisani w dzieje Radomia. Pięćset pięćdziesiąta rocznica przybycia oo. Bernardynów do Radomia (1468-2018), pod red. ks. Michała Krawczyka i Aleksandra Krzysztofa Sitnika OFM, Kalwaria Zebrzydowska 2018, s. 509-550.
[ii] Figura św. Jana Nepomucena, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia, Radom 2009, s. 64.; tamże, Nowe wydanie, Radom 2012, s. 78; A. Jelski, Najstarsza rzeźba kamienna Radomia, „Wczoraj i dziś Radomia”, 2001, Nr 2, s.18; E. Kutyła, Najstarsze radomskie kościoły. Przewodnik turystyczny, Radom 2012, s. 27; T. Gola, Wystrój i wyposażenie kościoła pw. św. Jana Chrzciciela w Radomiu na przestrzeni wieków, w: Kościół św. Jana Chrzciciela w Radomiu. Architektura ludzie wydarzenia, pod red. D. Kupisza, Radom [2010], s. 153-154.
[iii] P. Puton, Karta ewidencyjna murowanych kapliczek, figur i krzyży. Karta A-03: Figura św. Jana Nepomucena, plac cmentarny kościoła farnego św. Jana Chrzciciela, ul. Rwańska 6, Radom 2005. Archiwum Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Radomia; P. Puton, Radomskie kapliczki [Cz.3]. Figury, „Wczoraj i dziś Radomia” 2007, Nr 1, s. 23-25.
[iv] A. Jelski, Maltański ślad w Radomiu, „Spotkania z zabytkami” 2005, Nr 1, s. 24-25.
[v] Corpus inscriptionum poloniae, Tom VII, Zeszyt 1, pod red. Z. Guldona, Warszawa 1992, s. 137.
[vi] R.K. Bochyński, Karta ewidencji zabytku ruchomego – Rzeźba św. Jan Nepomucen, Radom 1983, Archiwum Delegatury w Radomiu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków; Puget W., Karta ewidencji zabytku ruchomego – Rzeźba św. Jan Nepomucen, Radom 1970, Archiwum Delegatury w Radomiu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków.
[vii] Katalog zabytków sztuki w Polsce, Tom III, Zeszyt 10, pod red. J. Z. Łozińskiego i B. Wolff, Warszawa 1961, s. 25; A. Pierzyńska, Karta ewidencji zabytku ruchomego – Rzeźba św. Jan Nepomucen, Radom 2000, Archiwum Delegatury w Radomiu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków.
[viii] J. Gacki, Radom i jego kościoły, Nakładem Stanisława Zielińskiego, Radom 1999, s. 198-199; J. Luboński, Monografja historyczna miasta Radomia, Radom 1907, s. 98; Figura Ś-go Jana, „Brzask” 1917, Nr 12, s. 91.
[ix] Swm [ks. S. Makarewicz], Rzeźbiarz saski Piotr Coudray twórcą rzeźby św. Jana w Radomiu, „AVE” 1996, Nr 39, s. 13.
[x] Księga historyczna miejscowa probostwa radomskiego założona przez ks. Józ. Woj. Urbańskiego 1879 roku, Rękopis w Archiwum Parafii pw. św. Jana Chrzciciela w Radomiu, s. 93. Niektórzy autorzy podają omyłkowo, że wspomniane prace remontowe wykonano w 1893 r.
[xi] J. Wiśniewski, Dekanat radomski, Radom 1911, s. 219.
[xii] Warto zauważyć pewną zbieżność budowy figury św. Jana Nepomucena z czasem zawalenia się sklepienia fary, kiedy to pousuwano z wnętrza kościoła stare epitafia, wykorzystując je do budowy cokołu rzeźby świętego.
[xiii] A. Jelski, Św. Jan Nepomucen z przyfarnego cmentarza w Radomiu. Forma i stan zachowania, „Ochrona zabytków” 2003, Nr 1-2, s. 94-101.
[xiv] Patrz ostatnia strona (okładka) „Miesięcznika Prowincjonalnego”, Nr 2 z 2010 roku.
[xv] R. Metzger, Ratunku! Zabytki. Mało pieniędzy na farę, „Gazeta Wyborcza Radom” 2004, Nr 259, s. 3.
[xvi] M. Grzybowska, Zanim odzyskają dawny blask. Renowacja zabytkowych rzeźb przy kościele św. Jana w Radomiu, „AVE Gość Radomski” 2007, Nr 31, s. VI.
[xvii] W. Wdowski, Dokumentacja konserwatorska kamiennej figury „św. Jana Nepomucena” z 1752 r. z cmentarza kościoła parafialnego pw. św. Jana Chrzciciela w Radomiu, Radom 2007, Archiwum Delegatury w Radomiu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków; R. Wojciechowski, Program prac konserwatorskich zabytkowych rzeźb: krzyż misyjny, figura Chrystusa, figura św. Jana Nepomucena, Kraków 2009, Archiwum Delegatury w Radomiu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków.
[xviii] Rzeźby jak nowe, „AVE Gość Radomski” 2007, Nr 30, s. II; P. Puton, Karta ewidencyjna murowanych kapliczek, figur i krzyży. Karta A-03a: Figura św. Jana Nepomucena, plac cmentarny kościoła farnego św. Jana Chrzciciela, ul. Rwańska 6, Radom 2010. Archiwum Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Radomia
[xix] Fakt ten przeczy informacji podanej przez ks. Kobierskiego, że „filar i postać Chrystusa P. są z jednego kamienia wykute”. Patrz: J. Wiśniewski, Dekanat radomski, Radom 1911, s. 220.
[xx] P. Puton, Radomskie oblicza umęczonego Chrystusa, „Głos Mariacki” 2012, Nr 2, s. 12-16.
[xxi] W. Puget, Karta ewidencji zabytku ruchomego – Rzeźba Chrystus u słupa, Radom 1970, Archiwum Delegatury w Radomiu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków. Katalog zabytków sztuki w Polsce, Tom III, Zeszyt 10, pod red. J. Łozińskiego i B. Wolff, Warszawa 1961, s. 25.
[xxii] J. Luboński, Monografja historyczna miasta Radomia, Radom 1907, s. 98; J. Wiśniewski, Dekanat radomski, Radom 1911, s. 220.
[xxiii] T. Gola , Wystrój i wyposażenie kościoła pw. św. Jana Chrzciciela w Radomiu na przestrzeni wieków, w: Kościół św. Jana Chrzciciela w Radomiu. Architektura ludzie wydarzenia, pod red. D. Kupisza, Radom [2010], s. 162.
[xxiv] D. Kupisz, Nekropolie Radomia w drugiej połowie XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2016, R. LXIV, Nr 1, s. 45.
[xxv] /ZB/, Kolumna czeka. Rzeźba zrekonstruowana, „Echo Dnia Radomskie” 1996, Nr 229, s. 8.
[xxvi] Z. Bąk, Klejenie rzeźby. Remont kolumny niezbędny, „Echo Dnia Radomskie”1998, Nr 82, s. 10; P. Rogólski, Od burzy do burzy...?, „Wczoraj i dziś Radomia” 1999, Nr 2, s. 28; Już 13 lat, rzeźba Chrystusa strącona przez wiatr, czeka…, „Wczoraj i dziś Radomia” 2005, Nr 4, s. 2; A. Sokołowski, Kiedy Chrystus powróci?, „Magazyn Słowa Ludu” 1998, Nr 2020, s. 9; REM, DOM, Czy radomianin ocali?, „Gazeta Wyborcza Radom” 2002, Nr 23, s. 1.
[xxvii] CIG, Chrystus u słupa, „Gazeta Wyborcza Radom” 2003, Nr 79, s. 2; R. Metzger, Powrót po latach, „Gazeta Wyborcza Radom” 2003, Nr 239, s. 1; GREG, Dziś czas na wniosek. Renowacja kolumny z fary, „Gazeta Wyborcza Radom” 2003, Nr 245, s. 1; /ZB/, Dekada niemocy: zbiórka pieniędzy na remont kolumny, „Echo Dnia Radomskie” 2003, Nr 78, s. 10.
[xxviii] Z. Bysiec, Rzeźba Chrystusa wróci na swoje miejsce przy farze, „Gazeta Wyborcza Radom” 2007, Nr 165, s. 4; M. Grzybowska, Zanim odzyskają dawny blask. Renowacja zabytkowych rzeźb przy kościele św. Jana w Radomiu, „AVE Gość Radomski” 2007, Nr 31, s. VI; R. Metzger, Wróci rzeźba Chrystusa, „Gazeta Wyborcza Radom” 2007, Nr 139, s. 3; P. Puton, Radomskie kapliczki [Cz.3]. Figury, „Wczoraj i dziś Radomia”2007, Nr 1, s. 24.
[xxix] J. Turno, Opinia techniczna dotycząca warunków posadowienia i wzmocnienia fundamentu pod figurą „Chrystus u słupa” zlokalizowaną w Radomiu przy ul. Rwańskiej na terenie otaczającym kościół św. Jana, Radom 2007, Archiwum Delegatury w Radomiu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków; W. Wdowski, Dokumentacja konserwatorska kolumny pod figurę „Chrystus u Słupa” z 1838 r. z kościoła parafialnego pw. św. Jana Chrzciciela w Radomiu, 2007, Archiwum Delegatury w Radomiu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków; R. Wojciechowski, Program prac konserwatorskich zabytkowych rzeźb: krzyż misyjny, figura Chrystusa, figura św. Jana Nepomucena, Kraków 2009, Archiwum Delegatury w Radomiu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków.
[xxx] A. Kępka, Figura Chrystusa wróciła na miejsce, „Gazeta Wyborcza Radom” 2007, Nr 230, s. 4; KMG, Powrót po latach. Rzeźba „Chrystusa u słupa” przy kościele farnym, „AVE Gość Radomski” 2007, Nr 41, s. VI; Rzeźby jak nowe, „AVE Gość Radomski” 2007, Nr 30, s. II; A. Sokołowski, Chrystus wrócił przed naszą farę, „Echo Dnia Radomskie” 2007, Nr 227, s. 4.
[xxxi] T. Gola, Wystrój i wyposażenie kościoła pw. św. Jana Chrzciciela w Radomiu na przestrzeni wieków, w: Kościół św. Jana Chrzciciela w Radomiu. Architektura ludzie wydarzenia, pod red. D. Kupisza, Radom [2010], s. 162; P. Puton, Radomskie kapliczki [Cz.4]. Krzyże, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2007, Nr 2, s. 29.
[xxxii] P. Puton, Karta ewidencyjna murowanych kapliczek, figur i krzyży. Karta A-16: Krzyż na cokole, plac cmentarny kościoła farnego św. Jana Chrzciciela, ul. Rwańska 6., Radom 2005. Archiwum Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Radomia
[xxxiii] J. Wiśniewski, Dekanat radomski, Radom 1911, s. 219-220.
[xxxiv] Tamże, Monumenta dioecesis sandomiriensis. Series Secunda, s. 113-114.
[xxxv] R. K. Bochyński, Karta ewidencji zabytku ruchomego – Krzyż, kościół farny p.w. św. Jana Chrzciciela, na cmentarzu przykościelnym, Radom 1982, Archiwum Delegatury w Radomiu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków.
[xxxvi] REM, Przez pomyłkę, „Gazeta Wyborcza Radom” 2001, Nr 92, s. 4.
[xxxvii] W. Wdowski, Dokumentacja konserwatorska krzyża misyjnego (XIX w.) z cmentarza kościoła parafialnego pw. św. Jana Chrzciciela w Radomiu, Radom 2007, Archiwum Delegatury w Radomiu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków; R. Wojciechowski, Program prac konserwatorskich zabytkowych rzeźb: krzyż misyjny, figura Chrystusa, figura św. Jana Nepomucena, Kraków 2009, Archiwum Delegatury w Radomiu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków; Rzeźby jak nowe, „AVE Gość Radomski” 2007, Nr 30, s. II; P. Puton, Karta ewidencyjna murowanych kapliczek, figur i krzyży. Karta A-16a: Krzyż na cokole, plac cmentarny kościoła farnego św. Jana Chrzciciela, ul. Rwańska 6., Radom 2010. Archiwum Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Radomia.
[xxxviii] Na podstawie własnej inwentaryzacji fotograficznej z lat 2006-2020.
[xxxix] Na podstawie własnej inwentaryzacji fotograficznej z lat 2007-2020.
[xl] Patrz więcej: Sz. Kowalik, Fabrica ecclesiae. Żywot i sprawy radomskiego proboszcza ks. Piotra Górskiego (1843-1930), Radom 2016.
[xli] J. Luboński, Monografja historyczna miasta Radomia, Radom 1907, s. 98.
[xlii] J. Wiśniewski, Dekanat radomski, Radom 1911, s. 217.
[xliii] Pocztówka w zbiorach autora.
[xliv] Patrz szerzej: P. Rogólski, Dzieje i zagadki Radomskiej Madonny, „Wczoraj i Dziś Radomia i Regionu” 2011, nr 1-4, s. 20-25.
[xlv] Znana jest fotografia z 1940 r., na której widać już obecną figurkę.
[xlvi] D. Kupisz, Nekropolie Radomia w drugiej połowie XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2016, R. LXIV, Nr 1, s. 44-45.
[xlvii] Kopia cyfrowa w posiadaniu autora.
