Czy w XXI wieku wciąż powstają kapliczki?

Kilka zaskakujących spostrzeżeń na przykładzie Radomia.

Dobiegająca końca druga dekada XXI wieku jest chyba dobrym czasem do poczynienia pewnych podsumowań i zasygnalizowania spostrzeżeń w przedmiocie  przydrożnych kapliczek figur i krzyży, wybudowanych po 2000 roku. Okazuje się, że odpowiedź na tytułowe pytanie: czy w XXI wieku wciąż one powstają? może być dla wielu osób zaskakująca. Jak zatem na przykładzie Radomia w trzecim tysiącleciu chrześcijaństwa wygląda kulturowo-religijne zjawisko wznoszenia małych obiektów architektury sakralnej?

            Po pierwsze trzeba powiedzieć, że obiekty takie – mimo postępującej laicyzacji społeczeństwa – wciąż powstają i to w zaskakująco dużej liczbie. W ramach prowadzonych przeze mnie systematycznie od 2005 r. poszukiwań, w trakcie gromadzonej dokumentacji opisowej i fotograficznej, udało mi się zinwentaryzować 42 takie obiekty. O tym, że jest to nadspodziewanie duża liczba przekonuje porównanie jej z ilością wszystkich kapliczek, figur i krzyży wybudowanych w granicach Radomia przed 1900 rokiem – których jest 21 oraz zestawienie z analogicznym pierwszym dwudziestoleciem XX wieku – kiedy powstało w mieście „tylko” 11 kapliczek, figur i krzyży[1]. Warto dodać, że wspomniana liczba prawdopodobnie nie jest pełna, gdyż w przypadku dziewięciu obiektów małej architektury sakralnej, odnotowanych na końcu listy „XX-wiecznej”, istnieje tylko przypuszczenie, że wzniesiono je około 2000 r. Niewykluczone, że część z nich powstała nieco później i de facto mogłyby jeszcze powiększyć liczbę kapliczek mających metrykę XXI-wieczną. Nie bez znaczenia jest też fakt, że w zestawieniu tym ujmuję tylko kapliczki, figury i krzyże „murowane”, czyli te o trwalszej, bardziej stałej i okazałej konstrukcji. Gdyby doliczyć tu jeszcze „zwykłe” drewniane i metalowe krzyże, kapliczki szafkowe, słupowe, kłodowe, nadrzewne, wnękowe, czy krzyże w szczytach domów – liczba obiektów powstałych po 2000 r. byłaby bliska setki[2].

            Przyglądając się rozkładowi czasowemu powstawania poszczególnych obiektów okazuje się, że w ciągu pierwszych dwóch dekad XXI w. niemal każdego roku pojawiało się po kilka nowych kapliczek, figur, bądź krzyży. Jedynie w latach: 2006, 2015, 2017 i 2020 nie odnotowałem powstania w Radomiu jakiegokolwiek obiektu małej architektury sakralnej[3]. Istotną informacją jest to, że wśród obiektów zaistniałych w trzecim tysiącleciu chrześcijaństwa pojawiła się nowa, dotąd nieodnotowywana wśród kapliczek grupa obiektów. Mowa o pomnikach Jana Pawła II, którego rzeźbiarskie upamiętnienia od czasu wyniesienia papieża na ołtarze (beatyfikacja w 2011, kanonizacja w 2014 r.) zaliczam do grupy małych obiektów sakralnych jako przykład figury świętego[4]. Takich pomników mamy w Radomiu obecnie pięć  i co charakterystyczne każdy z nich znajduje się przy obiekcie sakralnym – cztery przy kościołach (katedra pw. Opieki NMP, św. Maksymiliana Kolbe na Firleju, św. Wacława na Starym Mieście oraz bł. Annuarity i św. Michała Archanioła na Michałowie), jeden przy Wyższym Seminarium Duchownym. Warto podkreślić, że dwa najstarsze pomniki są autorskimi rzeźbami odlanymi ze spiżu i powstały jeszcze przed wyniesieniem Jana Pawła II na ołtarze (ten stojący przed seminarium – jeszcze za życia papieża)[5]. Fakt pojawienia się wśród obiektów małej architektury sakralnej postaci Papieża-Polaka odzwierciedla swoiste uwspółcześnienie i unarodowienie kultu religijnego rodaków. Za przejaw tego zjawiska uznać należy także choćby pojawienie się w przestrzeni Radomia innego spiżowego pomnika – rzeźby Jezusa Miłosiernego, ustawionej przed kościołem na os. XV-Lecia, która oddaje ikonografię obrazu „Jezu ufam Tobie” objawioną św. Faustynie Kowalskiej[6]. Zasygnalizowana „kościelna” przestrzeń prezentacji podobnych obiektów małej architektury sakralnej nie dotyczy tylko pomników Ojca Świętego. Z liczby 42 omawianych kapliczek figur i krzyży na terenie instytucji parafialnych, placach otaczających świątynie, podwórzach różnego rodzaju instytucji kościelnych i zgromadzeń zakonnych, czy terenie Wyższego Seminarium Duchownego w Radomiu znajduje się aż 16 takich obiektów. Co warto podkreślić omawiana przestrzeń rzadko jest ogólnodostępna. Najczęściej są to ogrodzone place z możliwością wejścia tylko w określonych okolicznościach i czasie.

            I tu dochodzimy do kolejnego dość zaskakującego spostrzeżenia w materii XXI-wiecznych kapliczek. Choć ich liczba jest duża – zdecydowana większość z nich powstaje na terenach prywatnych. Do tych 16 „kościelnych” obiektów dochodzi bowiem jeszcze kolejnych 18 kapliczek i figur wzniesionych jako fundacje prywatne, umieszczone za parkanami posesji oraz jeden obiekt znajdujący się na zamkniętym terenie instytucji (kapliczka brogowa na stawie w Muzeum Wsi Radomskiej). Jedynie siedem z 42 obiektów posiada charakter przydrożny, specyficzny dla starszych kapliczek, figur i krzyży. A i tu w dwóch przypadkach owa przydrożność została przypisana nieco „na siłę” – gdyż obiekty te umieszczone są co prawda bezpośrednio przy drodze w „otwartej” przestrzeni, ale jest ona wydzielona z prywatnej posesji  (Mleczna 7, Nowa Wola Gołębiowska 76). Warto ten wątek uzupełnić jeszcze stwierdzeniem, że poza wspomnianymi dwoma quasi-przydrożnymi obiektami oraz kapliczką z ul. Mścisława 23, które są fundacjami nowymi, pozostałe trzy przydrożne obiekty powstały w miejscu wcześniejszych, powalonych zębem czasu kapliczek, a jeden z obiektów wzniesiono obok starszego, istniejącego krzyża. Można zatem powiedzieć, że współcześnie zanikła niemal zupełnie tradycja fundowania i wznoszenia nowych, przydrożnych obiektów sakralnych. Dziś już nie powstają kapliczkowe fundacje wznoszone w nowych, publicznych, ogólnodostępnych lokalizacjach, które dotąd nie były w ten sposób poddane sakralizacji. W pejzażu śródmiejskiej architektury Radomia, czy podmiejskich pól i lasów po 2000 r. nie wpisał się praktycznie żaden nowy przydrożny obiekt sakralny. Jest to szczególny objaw zmian, jakie zachodzą w polskiej religijności, co ma swe odzwierciedlenie w sposobach sakralizacji przestrzeni publicznych[7].

            Analizując w dalszej kolejności obiekty małej architektury sakralnej, powstałe w Radomiu w XXI w., warto zatrzymać się nad ich formą. I tu także niemałym zaskoczeniem jest fakt, że zdecydowana większość z nich – 30 obiektów – przybrała formę figur. Ponadto powstało „tylko” 10 kapliczek i zaledwie dwa krzyże. Zdecydowana dominacja figur wśród obiektów sakralnych jest wyraźnie widoczna na tle choćby wieku XX. Wchodząc w analizę szczegółową powiedzieć trzeba, że wśród figur prym wiedzie osoba Matki Bożej, która w postaci rzeźbiarskiej na cokołach obiektów ukazana jest 20 razy (13-krotnie jako Matka Boża Niepokalanie Poczęta, 4-krotnie jako Matka Boża Fatimska oraz po jednym razie jako Matka Boża Bolesna, Matka Boża Brzemienna i Święta Boża Rodzicielka). Na drugim miejscu, jeżeli chodzi o liczebność figur, jest św. Jan Paweł II (cztery pełnoplastyczne pomniki i jedno popiersie). Mamy też trzy figury Jezusa i po jednej rzeźbie św. Kazimierza i św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus. Wiodącą pobożność maryjną radomian potwierdza dodatkowo umieszczenie wizerunków Matki Chrystusa (ośmiu figur i jednego obrazu) w dziewięciu z 10 kapliczek powstałych w XXI w.

            Kolejną zauważalną cechą części obiektów sakralnych powstałych w Radomiu po 2000 r. jest ich swoista zmienność i mniejsza trwałość. W omawianej liczbie 42 kapliczek, figur i krzyży znajduje się pięć obiektów, które obecnie już nie istnieją. Ich czasowa obecność została jednak udokumentowana fotograficznie. Obiekty, którym nie było dane przetrwać dłużej niż kilka-kilkanaście lat to: kapliczka z ogrodu posesji przy ul. Starokrakowskiej 33 oraz cztery figury Matki Bożej (w ogrodzie przy dawnej świątyni na Glinicach przy ul. Kościelnej 14B, w ogrodach przed domami przy ul. Wieniawskiego 9 i Bakalarza 60 oraz przy „Oknie Życia” na ul. Struga). W ciągu dwóch dekad XXI w. zdążyła „przemieścić się” kapliczka Matki Bożej Ostrobramskiej z ul. Puszczańskiej 42[8]. Figura Najświętszego Serca Jezusowego z ul. Wieniawskiego 9 otrzymała drewniany daszek, a ta z ul. Chłodnej 25 go straciła. Nowe, stałe miejsce znalazło także popiersie św. Jana Pawła II, eksponowane wcześniej w niszy zewnętrznej ściany kościoła św. Wacława (obecnie stoi na własnym cokole obok świątyni). Przenosiny ma za sobą także spiżowy pomnik papieża stojący przy radomskiej katedrze.

            Na koniec chciałbym zwrócić uwagę na jeszcze jedną zaskakującą, ale niewątpliwie pozytywną cechę wielu obiektów sakralnych powstałych w Radomiu po 2000 r. Co ciekawe stoi ona niejako w sprzeczności z właściwościami omówionymi akapit wyżej. Mam na myśli wykonanie niektórych z obiektów z trwałego i szlachetnego materiału w artystycznej formie. Pojawienie się pomiędzy wieloma kolejnymi gipsowymi odlewami prawdziwych dzieł sztuki jest pozytywnym przejawem dbałości o poziom sztuki sakralnej. Do takich oryginalnych, niepowtarzalnych i udanych projektów należą dwa spiżowe pomniki Jana Pawła II (przed WSD i katedrą) oraz rzeźba Jezusa Miłosiernego stojąca przy kościele Matki Bożej Miłosierdzia na ul. Miłej. Cieszy powrót do łask piaskowca, z którego przydrożnych kapliczek, figur i krzyży nie wykonywano praktycznie przez całą II połowę XX w. W Radomiu, po 2000 r. z tego materiału wzniesiono: figurę św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus, stojącą na placu przed WSD, pomnik objawienia fatimskiego ustawiony przed kościołem św. Pawła na Janiszpolu, figurę Maryi stojącą przez pewien czas przy „Oknie Życia” na ul. Struga, rzeźbę patrona Radomia św. Kazimierza, ustawioną przed kościołem na Zamłyniu, figurę Maryi Brzemiennej przy kościele Chrystusa Dobrego Pasterza na Południu, posąg Matki Bożej Bolesnej w ogrodzie przy kościele tego wezwania na Obozisku oraz rzeźbę Świętej Bożej Rodzicielki umieszczoną  w ogrodzie posesji prywatnej przy ul. Długojowskiej 67.

            Przytoczone powyżej aspekty zjawiska kulturowo-religijnego, jakim są obiekty małej architektury sakralnej, tu na konkretnym przykładzie Radomia, dowodzą, że pomimo zmieniającego się w szalonym tempie świata i postępującej laicyzacji – obiekty takie w XXI w. wciąż powstają. Przykłady kapliczek, figur i krzyży powstałych po 2000 r. pokazują jednak dość wyraźnie, że sposoby fundacji takich obiektów i ich formy zaczynają różnić się od dotychczas nam znanych. Niewykluczone, że nadchodzące lata zaskoczą nas wyodrębnieniem się nowych form kapliczek, bądź upamiętnieniem jakiegoś nieznanego wcześniej zjawiska religijnego. Poniżej umieszczam wykaz wszystkich obiektów małej architektury sakralnej, jakie po 2000 r. powstały w Radomiu.

 

 

MUROWANE KAPLICZKI, FIGURY I KRZYŻE POWSTAŁE W RADOMIU W XXI WIEKU

Lp	Nazwa obiektu	Lokalizacja	Czas powstania
1	Figura św. Józefa	Młyńska 23/25 – Wyższe Seminarium Duchowne	21.03.2001 r.
2	Pomnik św. Jana Pawła II	Młyńska 23/25 – Wyższe Seminarium Duchowne	04.06.2001 r.
3	Figura Matki Bożej Niepokalanej	Zgodna 6	Po 2001 r.
4	Krzyż przydrożny	Kielecka/ Wstępna	6.07.2002 r.
5	Figura Matki Bożej Niepokalanej	Mleczna 47	2002 r.
6	Kapliczka	Starokrakowska 33	2002 r.
7	Kapliczka	Nowa Wola Gołębiowska 76	2002 r.
8	Kapliczka przydrożna	Hodowlana 22	2003 r.
9	Kapliczka Matki Bożej Ostrobramskiej	Puszczańska 42	18.06.2004 r.
10	Figura Matki Bożej Niepokalanej	Kościelna 14B	2004 r.
11	Figura Matki Bożej Niepokalanej	Główna 41	2004 r.
12	Kapliczka przydrożna	Mścisława 23	Około 2005 r.
13	Figura Matki Bożej Niepokalanej	K. Potkańskiego 41	Około 2007 r.
14	Figura Matki Bożej Fatimskiej	Gołębiowska 106	Przed 06.2007 r.
15	Kapliczka z figurą MB Niepokalanej	Marywilska 24	Około 2008 r.
16	Grupa objawienia Fatimskiego	Skargi 9 – kościół św. Pawła	Maj 2008 r.
17	Kapliczka Św. Jana Nepomucena	Szydłowiecka 30 (MWR – nad stawem)	Maj 2008 r.
18	Pomnik św. Jana Pawła II	Sienkiewicza - Katedra	04.06.2008 r.
19	Figura Matki Bożej Fatimskiej	Grodzka – Zamek (plebania)	2008 r.?
20	Figura Matki Bożej Niepokalanej	Nowowolska 6	Przed 2009 r.
21	Pomnik Jezusa Miłosiernego	Miła – Kościół Matki Bożej Miłosierdzia	19.04.2009 r.
22	Kapliczka z figurą Serca Chrystusa	Chłodna 25	Przed 2010 r.
23	Kapliczka przydrożna	Energetyków/ Stara Wola Gołębiowska	2010 r.
24	Kapliczka- grota	Polna 101	Około 2010 r.
25	Kapliczka-Grota	Kozienicka 301	I dekada XXI w.
26	Figura Matki Bożej Niepokalanej	Langiewicza 11	I dekada XXI w.
27	Figura Matki Bożej Niepokalanej	Okulickiego 45	I dekada XXI w.
28	Figura Najświętszego Serca Chrystusa	Wieniawskiego 9	I dekada XXI w.
29	Figura Matki Bożej Niepokalanej	Wieniawskiego 9	I dekada XXI w.
30	Figura Matki Bożej Niepokalanej	Bakalarza 60	I dekada XXI w.?
31	Pomnik św. Jana Pawła II	Trzebińskiego 35 – przy kościele św. Maksymiliana	2011 r.
32	Figura Matki Bożej Niepokalanej	Struga 31 – Okno Życia	2012 r.
33	Pomnik św. Kazimierza	Główna 16 – plac kościelny	3 marca 2013 r.
34	Krzyż przyrożny	Witkacego 6B	Sierpień 2013 r.
35	Pomnik-popiersie św. Jana Pawła II	Plac Stare Miasto – plac kościoła św. Wacława	2014 r.
36	Figura Matki Bożej Brzemiennej	Gębarzewska – kościół Chrystusa Dobrego Pasterza	Około 2014 r.
37	Figura Matki Bożej Bolesnej	Radosna – kościół Matki Bożej Bolesnej	2016 r.
38	Figura Matki Bożej Fatimskiej	Malenicka 146	13.05.2016
39	Pomnik św. Jana Pawła II	Królowej Jadwigi 13a – przy kościele bł. Annuarity i św. Michała Archanioła	8.11.2018 r.
40	Figura Matki Bożej Niepokalanej	Wiertnicza 37 A	2018 r.
41	Figura Matki Bożej Niepokalanej	Kijewskiej 6	Przed 2019 r.
42	Figura Świętej Bożej Rodzicielki	Długojowska 67	Około 2019 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie inwentaryzacji z lat 2005-2020.

 

 

 

Radom, 17-18 listopada 2020 r.

[1] Porównaj: P. Puton, Radomskie kapliczki, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2006, nr 2, s. 30-34.

[2] Zobacz: P. Puton, Radomskie kapliczki [cz. 5]. Szafkowe kapliczki słupowe i nadrzewne, kapliczki na budynkach, drewniane i metalowe krzyże, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2008, nr 1, s. 28-32.

[3] Co nie oznacza, że któryś z nich we wskazanych latach nie został wybudowany, gdyż często brakuje dokładnych danych o czasie powstania kapliczek, o czym niżej.

[4] Więcej o podziale na kapliczki figury i krzyże i definicji każdej z tych grup: P. Puton, Kapliczki, figury i krzyże Radomia, data publikacji: 7 VII 2015 r. http://www.muzeum-radom.pl/turystyka/zabytki/kapliczki-figury-i-krzyze-radomia/1604 [dostęp: 18 XI 2020 r.].

[5] P. Puton, Radomskie pamiątki Jana Pawła II. (Ulice, skwery, zaułki...), „Królowa Świata”, 2016, Nr 6, s. 12.

[6] P. Puton, Pomnik Jezusa Miłosiernego. (Ulice, skwery, zaułki...), „Królowa Świata”, 2015, nr 4. s. 21.

[7] Więcej na ten temat: L. Przybylska, Sakralizacja przestrzeni publicznych w Polsce, Gdańsk 2014.

 

[8] Więcej o ciekawej historii tej kapliczki: P. Puton, Kawałek Wilna w Radomiu. Kapliczka Matki Bożej Ostrobramskiej z ul. Puszczańskiej (Ulice, skwery, zaułki...), „Królowa Świata”, 2019, Nr 11, s. 5-8.

 

Paweł Puton