Kultura XIX i XX-wiecznej wsi miała wspólny rdzeń w warstwie wierzeniowej i obyczajowej, w obrzędowości, symbolice i magii. Było to dziedzictwo po dawnych Słowianach. Ludy te posiadały wspólne mity, które stanowiły święte opowieści o powstaniu świata
Opowieść o początkach, chwili obecnej i końcu cz. 2
Pływając łódką, przyjaciele postanowili stworzyć ziemię. Bóg nakazał Diabłu zejść w otchłań morza i w jego imieniu nabrać z dna piasku. Czart pomknął w głębiny i wyniósł odrobinę mułu. Pan Światła pobłogosławił piasek i posypał na wodę tworząc małą wysepkę. Gdy położyli się, by odpocząć, Czart postanowił utopić Boga, aby samemu panować na ziemi. Zaczął spychać Go do wody w różnych kierunkach, ale ziemi pod toczonym Bogiem przybywało. Dzięki temu bezwiednie stworzył strony świata, a Panu Światła nic się nie stało. Bóg obudził się i widząc, że ląd nie przestawał rosnąć zaczął się martwić. Podstępem dowiedział się od Czarta jak zatrzymać rozrost ziemi, po czym pobłogosławił ją i ląd przestał się rozszerzać.
Mit wyjaśnia różnorodne ukształtowanie powierzchni ziemi i jej przydatność dla człowieka. Diabeł wynosząc piasek na powierzchnię ukradł cząstkę i schował sobie do ust. Bóg zasiał ziemię białą i równą jak taca, a gdziekolwiek ją rzucił powstawały urodzajne doliny i pola. Gdy Pan Światła tworzył pożyteczne obszary, błoto w gębie Czarta zaczęło pęcznieć. Diabeł wijąc się z bólu tarzał się po ziemi i wypluwał muł. Od tego powierzchnia stała się miejscami mokra, pofałdowana i górzysta. Stworzone w ten sposób bagna, moczary, skały i pustynie stały się terenami jałowymi i przeklętymi.
Chłopi czcili Matkę Ziemię zwaną też Świętą Ziemią i Matką Wilgotną Ziemią. Wierzono, że jest ona istotą żywą, posiadającą świadomość i indywidualne cechy. Mówiono o niej jako o sprawiedliwej i czystej moralnie, opiekuńczej i wrażliwej. Uznawano ją za dawczynię i rodzicielkę wszelkiego życia, płodności, zdrowia i bogactwa. Kult Świętej Ziemi wiązał się z szacunkiem żywionym wobec własnej matki i rodziny, umiłowaniem stron rodzinnych i ojczyzny. Funkcje Świętej Ziemi przejęła Matka Boska. Kultura ludowa przedstawia Najświętszą Panienkę jako karmicielkę i gospodynię. W opowieściach sieje Ona ziarno natychmiast nadające się do zbioru, patronuje pracy rolnika, Jej łzy zamieniają się w groch żywiący głodnych. Matka Boska wysłuchuje błagań kobiet o obdarzenie stanem błogosławionym i opiekuje się dziećmi. Nazwy świąt rolniczych Jej poświęconych, związanych z płodnością są wymowne: Roztworna, Zagrzewna, Ożywiająca, Jagodna, Zielna, Siewna. Po swej poprzedniczce Maryja przejęła ciemne oblicze znane pod nazwą Czarnej Madonny.
Według chłopów krąg ziemski unosił się na wodach. Jego krańce opierały się o niebo, które wyobrażano sobie jako kamienną kopułę, kształtem przypominającą odwrócony dnem garnek. Po sklepieniu jeździli wozem Pan Bóg i św. Eliasz, co wywoływało grzmoty. Wizję obrazu świata dopełniała idea osi kosmicznej, która wznosiła się w centrum - pępku ziemi, korzeniami tkwiła w podziemiach, a szczytem sięgała niebios. Oś opisywano jako drabinę, kij, wrzeciono, gwóźdź oraz górę określaną mianem Słupa Niebieskiego.
Oś wyobrażano sobie także jako drzewo zrobione z przezroczystego kryształu. Nazywano je Drzewem Życia, albo Drzewem Świata. Zostało ono zasadzone przez Boga lub powstało z rzuconej przez niego laski. Przekazy opisują drzewo życia jako wiecznie zielone i ciągle obfitujące w owoce. Według opisów na drzewie i wokół niego rośnie pożytek w postaci pożywienia, pożytecznych zwierząt, przydatnych sprzętów domowych i przedmiotów. Uchodziło za symbol wiosny, światła, płodności i urodzaju, uważano je za święte, dobre i czyste. Zarówno w mitach, jak i w przyrodzie rolę drzew świata pełniły zwykle wiekowe i olbrzymie dęby, lipy, jawory, świerki i sosny. Pod nimi składano ofiary i modlono się o pogodę, zdrowie, powodzenie, szczęśliwe małżeństwo, ochronę przed siłą nieczystą.
Odpowiedników drzewa świata używano jako rekwizytów w wielu świętach dorocznych i rodzinnych, jak witanie wiosny, Boże Narodzenie, czy wesele. Symbolami Drzewa znaczono chatę, sprzęty użytku codziennego, odzież, obrzędowe pieczywo. Po chrystianizacji słowiańska kultura ludowa zaakceptowała Krzyż jako kolejną formę drzewa świata łączącego piekło, ziemię i niebo. Zaczęto przedstawiać krzyż jako drzewo lub chętnie łączono znak z motywami roślinnymi.
Po utworzeniu ziemi Bóg i Diabeł wcielili się w ptaki. Siedząc na drzewie życia, z piasku wydobytego z dna morza stworzyli Słońce, Księżyc i Gwiazdy. Pan Światła przystąpił do budowy sfer niebieskich. Najczęściej mawiano, że jest ich siedem. Niebo najwyższe, które Bóg obrał sobie na swoją siedzibę, przyozdobił gwiazdami, poniższe piętro przeznaczył obłokom, a słońce zrobione umieścił na kolejnym pasie niebios. Czart, który pozazdrościł wspaniałego tworu Bożego, ukradł kawałek słońca i zrobił z niego księżyc, który otrzymał niższą strefę niebieską. Gdy Pan Światła wzniósł się na wysokości „zabłękitniło się niebo. Słońce zaświeciło i gwiazdy zabłysły”. Według wierzeń słońce i księżyc „chodzą kołem”, czyli poruszają się po okręgu dookoła osi kosmicznej, dzięki czemu jest dzień i noc. Gdy znajdują się nad ziemią, wtedy są widoczne, natomiast kiedy ich nie widać, przebywają pod kręgiem ziemi w morzu.
Kultura ludowa Słowian przedstawia ciała niebieskie jako istoty wyglądające i zachowujące się jak ludzie. W czasach przedchrześcijańskich ubóstwiano słońce, nazywając je Dadźbogiem. Był on rozdawcą łask i bogactw oraz szafarzem plonów. Jako silny mąż dbał o czystość etyczną i porządek społeczny ustanowiony na początku świata. Późniejszy folklor dodaje, że słońce mieszka w gospodarstwie lub pałacu na szczycie niebieskiego słupa i jeździ powozem zaprzężonym do chmur. Po chrystianizacji połączono cześć oddawaną słońcu z kultem Chrystusa nazywając go Światłością Świata. Dlatego na krzyżach, w miejscu gdzie znajduje się głowa Chrystusa umieszcza się symbole słońca i promienie. Chłopi nazywali księżyc Miesiącem. Zrobiony przez Diabła posiadał wiele jego cech. Z natury był kłótliwy i zarozumiały, lubił się spierać i wymądrzać. Na początku świata świecił mocniej, jednak pociemniał, gdyż słońce ukarało go za głupotę i zawiść.
Ludy słowiańskie wiązały ciała niebieskie przede wszystkim z życiem i płodnością, szczęściem i urodzajem, dobrobytem i doskonałością. Sztuka i zdobnictwo ludowe z upodobaniem wykorzystuje motyw ciał niebieskich. Przedstawia je w połączeniu z osią kosmiczną, bądź samodzielnie. Oprócz bezpośrednich wyobrażeń słońca, księżyca i gwiazd, symbolizują je okręgi, koła ze szprychami, półkola, rozety, kwiaty, krzyże i swastyki.
