Legendarne korzenie kapliczki ze zbiegu ulic Słowackiego i Banacha w Radomiu

Przejeżdża się obok niej wyjeżdżając z Radomia drogą krajową Nr 9 w stronę Iłży. W pośpiechu łatwo nie zwrócić na nią uwagi – jest po prostu jednym z setek podobnych, przydrożnych obiektów małej architektury sakralnej. Oprócz okolicznych mieszkańców raczej mało kto zatrzymuje się przy niej celowo. Skusić ku temu może chyba tylko rzadko spotykany wśród kapliczek łamany dach obiektu, nadający mu walor swojskości. Kapliczka przydrożna ze zbiegu ulic Słowackiego i Banacha – bo o niej mowa – jest jednak obiektem, przy którym warto zatrzymać się na nieco dłuższą chwilę. Kryje bowiem interesujące, a w pewnych detalach legendarne dzieje[1].

            Interesująca nas kapliczka znajduje się w ogólnodostępnej przestrzeni – jest obiektem przydrożnym, ulokowanym w południowo-zachodnim narożu zbiegu ulic Słowackiego i Banacha w radomskiej dzielnicy Janiszpol, w pobliżu pętli końcowej autobusu komunikacji miejskiej nr 15. Obiekt frontem zwrócony jest do ul. Słowackiego, czyli na północny wschód. Z tyłu kapliczki rosną dwie lipy, zaś przed obiektem, w narożach niewielkiego parkanu  otaczającego kapliczkę, posadzone zostały dwie tuje[2].

            Kapliczka jest obiektem murowanym i otynkowanym (kolor piaskowy), wybudowanym na planie czworoboku o wymiarach 103 x 101 cm. Składa się z trzech segmentów: bazy, trzonu i zwieńczenia z krzyżem. Baza obiektu posiada jeden uskok i osiąga wysokość 64 cm. Ponad nią umieszczona jest prostopadłościenna bryła stanowiąca trzon obiektu. Posiada ona przekrój zbliżony do kwadratu (78 x 76 cm) i mierzy 136 cm wysokości. W trzonie obiektu znajdują się trzy wnęki dewocyjne. Frontowa – największa i oszklona, posiada kształt kwadratu zwieńczonego trójkątnym szczytem. Posiada ona wysokość 60 cm i szerokość 38 cm. Tu we wnętrzu umieszczona jest gipsowa, mierząca 50 cm wysokości, figurka Matki Bożej Niepokalanej wśród sztucznych kwiatów oraz niewielki wizerunek św. Michała Archanioła. Wnęka z prawej strony trzonu obiektu posiada wymiary 38 x 29 cm i nie jest oszklona. W jej wnętrzu zawieszona jest gipsowa podobizna Świętej Rodziny z Nazaretu. Wnęka z lewej strony kapliczki ma wymiary 41 x 34 cm i zawiera obrazek Chrystusa Miłosiernego („Jezu ufam Tobie”). Ponad trzonem kapliczki znajduje się czterospadowe zadaszenie o dość charakterystycznym wyglądzie, upodobnionym do łamanego dachu polskiego. Dach ten wykonany jest z gotowych prefabrykatów bitumicznych w kolorze ciemnobrązowym (w obecnej formie powstał pomiędzy wrześniem 2013 a lipcem 2016 roku i zastąpił wcześniejsze zadaszenie o identycznym kształcie, ale wykonane z desek). Kapliczkę wieńczy żeliwny, wysoki na około 60 cm krzyż o ramionach zakończonych motywem trójliścia z figurką Ukrzyżowanego Chrystusa. Opisaną kapliczkę otacza parkan wykonany z prętów zbrojeniowych, posiadający wysokość 78 cm, szerokość 225 cm i głębokość 245 cm. Ogrodzenie to powstało w 1968 r., o czym świadczy data wyryta w fundamencie parkanu. Jego wykonawcą był mieszkający obok kapliczki Stanisław Irzmański, którego rodzina opiekuje się obiektem od pokoleń[3].

            Obecny wygląd kapliczki jest efektem renowacji obiektu przeprowadzonego w jubileuszowym roku 2000 staraniem rodzin Irzmańskich i Kruków. Wtedy to otynkowano obiekt i zamontowano w jego zwieńczeniu nowy łamany dach, gdyż wcześniej takiego nie posiadał. Pierwotnie ponad trzonem kapliczki znajdował się płaski, wystający nieco poza obrys trzonu, betonowy daszek, na którym znajdowała dwuschodkowa baza z utwierdzonym w niej żeliwnym krzyżem z pasyjką. Obecnie podstawa krucyfiksu znajduje się pod połacią dachu. Pierwotny wygląd kapliczki z Janiszpola udokumentowany jest w wykonanej przez Andrzeja Jelskiego w 1993 roku karcie ewidencyjnej obiektu, znajdującej się w Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków[4]. Warto zwrócić uwagę, że pomimo tego, że autor dokumentacji przypisał kapliczce XIX-wieczną metrykę, obiekt nie został wpisany do rejestru zabytków i objęty ochroną konserwatorską. Z zawartej w dokumentacji fotografii i opisu dowiadujemy się, że pierwotnie wszystkie trzy wnęki kapliczki były oszklone. W tej frontowej przynajmniej od początku lat 90-tych XX wieku znajduje się gipsowa figurka Matki Bożej Niepokalanej[5]. Na przestrzeni ostatnich 15 lat podczas których piszący te słowa dokumentował fotograficznie opisywaną kapliczkę, poza wymianą materiału, z którego wykonany został dach, w wyposażeniu obiektu zachodziły także różne inne zmiany. Przez pewien czas w lewej wnęce umieszczone były: obraz z wizerunkiem „Jezu ufam Tobie” (inny niż obecny), medalion z wizerunkiem Matki Bożej z Dzieciątkiem i napisem „Pod Twoją obronę” oraz gipsowy obrazek św. Siostry Faustyny. Wymianie na inny uległ także gipsowy wizerunek Świętej Rodziny z prawej wnęki. Istotne perturbacje dotknęły także figurkę z frontowej wnęki, ale o tym niżej[6].

            Przechodząc do opisu historycznych dziejów kapliczki ze zbiegu ulic Słowackiego i Banacha na wstępie powiedzieć trzeba, że tak naprawdę nie ma w tym temacie żadnych pewnych informacji. Początki obiektu giną w pomroce dziejów, ale posiadają też swą ciekawą legendę. XIX-wieczna metryka przypisana kapliczce w karcie ewidencyjnej znajdującej się w Urzędzie Ochrony Zabytków wydaje się jak najbardziej słuszna. Poszukując śladu istnienia kapliczki na różnych starych mapach nie udało się trafić na żaden bezpośredni ślad (właściwy piktogram w miejscu jej lokalizacji) dowodzący jej istnienia pod konkretną datą roczną. Co ciekawe pewien przydrożny obiekt sakralny w bezpośredniej bliskości dzisiejszej kapliczki istniał już na początku XIX w. – zaznaczony jest po przeciwnej stronie szosy iłżeckiej na austriackiej mapie „West Galizien” z 1804 r[7].

            Oprócz źródeł archiwalnych istnieją na szczęście także przekazy ustne. I tak dzięki relacji uzyskanej od p. Stanisława Irzmańskiego (opiekuna kapliczki, mieszkającego obok niej), opartej na przekazywanej z pokolenia na pokolenie w jego rodzinie tradycji – kapliczka powstała przy zbiegu traktu na Iłżę z polną drogą biegnącą do pobliskiego Malczewa. Pole położone przy tej piaszczystej dróżce (dzisiejszej ulicy Banacha) zwane było „Gawronim”. Według legendy w miejscu, gdzie położona jest kapliczka znajdował się stos polnych kamieni, rosnący zapewne przez dziesięciolecia wskutek sukcesywnego oczyszczania ziemi ornej przez gospodarujących tu ludzi. W czasie Powstania Styczniowego na tymże kopcu otoczaków miał leżeć ranny powstaniec. Co się z nim stało – nie wiadomo. W każdym razie na tym miejscu, najprawdopodobniej ku upamiętnieniu tego rannego żołnierza (niewykluczone, że jego śmierci i pochówku w tym miejscu) wybudowana została z czerwonej cegły kapliczka[8]. Obiekt ten zatem z pewną dozą prawdopodobieństwa zaliczyć można do jednego z kilku w Radomiu upamiętniających zryw niepodległościowy z lat 1863-1864[9]. Jego związek z Powstaniem Styczniowym, podobnie jak kapliczki stojącej dziś w cieniu wiaduktu przy ul. Lubelskiej, związać wypada z grupą tych owianych legendą[10].

            Nie udało się jednoznacznie ustalić kto mógł być fundatorem kapliczki – brak na niej jakichkolwiek inskrypcji. Choć jej związek z pobliskim majątkiem Malczew wydaje się dość prawdopodobny, z pewnością obiektu nie ufundowali Malczewscy, których w tym czasie (druga połowa XIX w.) na Malczewie już nie było. Stanisław Malczewski – ojciec mistyczki Wandy (kandydatki na ołtarze) i dziadek słynnego malarza Jacka przez pewien czas był tytularnym właścicielem majątku Prędocinek. Przyglądając się uważnie kapliczce z Janiszpola da się zauważyć pewne podobieństwo do dwóch obiektów małej architektury sakralnej z dawnego Prędocinka. Interesująca nas kapliczka łączy niejako cechy stylowe i wygląd kapliczki z ul. Kwiatkowskiego 103, upamiętniającej Stanisława Malczewskiego oraz żeliwnego krzyża na murowanym cokole, stojącego na skarpie przy ul. Jana Pawła II. Pierwszy obiekt powstał w połowie XIX wieku, drugi najprawdopodobniej na przełomie wieków XIX i XX. Czy ich twórcy mogli mieć coś wspólnego z kapliczką stojącą na rogu ulic Słowackiego i Banacha?

            Doszukując się genezy opisywanej kapliczki warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden, istotny fakt. Czas jej powstania, przyjmowany na ostatnią ćwierć XIX w., a nawet drugą połowę lat 60-tych tego stulecia, zbiega się z założeniem Kolonii Janiszpol (dzisiejsza ul. Grota-Roweckiego), w której zamieszkali osadnicy niemieccy wyznania ewangelickiego. Można zatem wysnuć jeszcze jedno przypuszczenie odnośnie do możliwych początków kapliczki. Nie jest wykluczone, że postawiona została przez mieszkających w pobliżu Polaków jako widomy znak odwiecznie katolickiego charakteru okolicy w momencie zasiedlenia Kolonii Janiszpol przez niemieckojęzycznych protestantów.

            Na koniec wypada przywołać pewne smutne obrazy z niedawnych dziejów kapliczki. W nocy z 27 na 28 lipca 2012 r. została ona zdewastowana. Nieznany sprawca (bądź sprawcy) rozbił szybę frontowej wnęki kapliczki i roztrzaskał o kostkę brukową znajdującą się tam gipsową figurkę Matki Bożej. Kamieniem rzucono także w blaszany wizerunek Maryi, znajdujący się w bocznej wnęce obiektu. Następnie wizerunek ten został rzucony na jezdnię pobliskiej ulicy Słowackiego, gdzie rozjeżdżały go pędzące samochody. Dewastacja i profanacja została zauważona rankiem następnego dnia przez rodzinę Irzmańskich, którzy zgłosili zdarzenie na policję. Czyn zakwalifikowano jako akt wandalizmu. W dniu 29 lipca 2012 r. w kościele św. Pawła Apostoła na Janiszpolu (na terenie tej parafii znajduje się kapliczka) odprawiono nabożeństwo zadośćuczynienia z modlitwą przebłagalną. Modlono się także o nawrócenie i skruchę dla sprawcy lub sprawców profanacji[11].

            Niestety do kolejnej profanacji kapliczki doszło po upływie nieco ponad połowy roku. 22 marca 2013 r. – na tydzień przed Wielkim Piątkiem – ktoś ponownie stłukł szybę wnęki i rozbił o bruk figurkę Najświętszej Maryi Panny. W obu przypadkach po niedługim czasie od dewastacji i zniszczenia dewocjonaliów rodzina Irzmańskich ufundowała nowe figurki i obiekty kultu do wnęk kapliczki[12]. Znamienne, że akty profanacji, które spotkały opisany obiekt, były w tym czasie kolejnymi w serii podobnych wandalizmów, dokonywanych na radomskich kapliczkach[13].

            Przywołany przykład na pierwszy rzut oka nie przyciągającej uwagi kapliczki przydrożnej ze zbiegu ulic Słowackiego i Banacha na radomskim Janiszpolu dowodzi, że każdy, nawet z pozoru mało ciekawy obiekt sakralny, może kryć ciekawą historię – cząstkę bogatych, nie zawsze jeszcze odkrytych dziejów Małej i Wielkiej Ojczyzny.

Radom, 13 marca 2020 r.

Paweł Puton