Karawaka. Niespodziewany powrót do zapomnianych sposobów radzenia sobie z zarazą. Część 2
Największą ochronę przez morem widziano w krzyżu św. Zachariasza zwanym też karawaką od nazwy hiszpańskiego miasta Caravaca de la Cruz. Tam w 1 poł. XIII w. przywieźli go ze wschodu templariusze w formie relikwiarza z fragmentami Krzyża Świętego. Podczas ówczesnych wojen religijnych, relikwie zasłynęły cudami, miarą czego był szybko rosnący ruch pielgrzymkowy do tego ośrodka kultowego. Już w tym samym stuleciu kult krzyża św. Zachariasza trafił z Rusi do Polski, najpierw zadamawiając się w klasztorze łysogórskim, a potem rozprzestrzeniając się po całym kraju. Krzyże św. Zachariasza, podobnie jak inne kapliczki stawiano przy drogach, na granicach oraz na cmentarzach. Wierzono, że ich obecność stanowi barierę nieprzekraczalną dla zarazy.
Karawaki mają specyficzną formę informującą o pochodzenie z chrześcijańskiego wschodu. Obiekty te posiadają dwa poprzeczne ramiona, z których górne może być krótsze. Zdarza się, że niektórym egzemplarzom przydawano trzecią poprzeczkę umieszczaną na dole – dłuższą od pozostałych, gdyż umieszczano na niej tekst modlitwy wstawienniczej do Boga i świętych. Najczęściej na pomoc wzywano św. Rozalię, św. Sebastiana, św. Rocha i św. Andrzeja Bobolę. Choć zdarzało się, że wznoszono murowane krzyże św. Zachariasza, tak jak uczyniono w Kozienicach (gm. Kozienice), to zwykle karawaki wykonywano z drewna. Obiekt ten zastąpił krzyż drewniany, o czym informuje inskrypcja: „Figura ta wzniesiona na miejscu krzyża drewnianego postawionego na uproszenie Pana Boga o odwrócenie morowego powietrza w 1883 r.”. Pozostałości krzyża w postaci opartego o drzewo słupa z dwoma otworami w miejscach pierwotnego zamontowania belek, do można oglądać we wsi Podkońce (gm. Rzeczniów). Po I Wojnie światowej karawakę tę postawiono wśród akacji nad rowem przy drodze na okoliczność epidemii tyfusu[1]. Prawdopodobnie gatunek drzew otaczających obiekt nie był przypadkowy, ponieważ akacji przypisywano moc odganiania siły nieczystej bojącej się kolców rośliny[2]. Przy stawianiu krzyży dwuramiennych korzystano z usług kowali, czego przykładem jest korona, czyli krzyża drewnianego. Karawakową koronę o trójlistnych zakończeniach zatknięto w szczycie krzyża stojącego w Wólce Brzóskiej (gm. Głowaczów), bez wątpienia pamiętającego czasy epidemii XIX-wiecznych[3]. Po II wojnie światowej, kiedy dostępny sortyment materiałowy powiększył się o elementy metalowe, pojawiły się karawaki spawane z rurek[4].
Temat krzyży dwuramiennych pokazuje, że dawne zwyczaje nie zawsze muszą być skazane na zapomnienie. Nie zawsze też muszą je podtrzymywać placówki muzealne, czy animatorzy kultury, gdyż tradycje mogą utrzymywać się dzięki inicjatywie oddolnej, społecznej. Kiedy wydawałoby się, że fenomen stawiania karawak jest już tylko treścią publikacji lub wspomnieniem najstarszych pokoleń, drewniany krzyż św. Zachariasza postawiono w Pawłowie (gm. Chlewiska) na terenie cmentarza cholerycznego. Ramiona i szczyt obiektu wyposażono w gałki występujące w tradycyjnych krzyżach przydrożnych i cmentarnych oraz w sztuce kościelnej. Ponadto wyryto na nim siedem krzyżyków oznaczających wyraz „crux” (krzyż) oraz osiemnaście liter będących skrótem do łacińskiej modlitwy[5]. Karawakę ustawiono także na cmentarzu cholerycznym pod Krakową Górą koło Borkowic (gm. Borkowice). Inny krzyż dwuramienny wzniesiono na skrzyżowaniu dróg Radom-Sienno i Iłża-Lipsko. Na jego belkach, podobnie jak w Pawłowie posiadających gałki, wyryto inskrypcje „BÓG MÓJ I WSZYSTKO PANIE PRZYMNÓŻ NAM WIARY”, zaś na dolnej części słupa „ROK WIARY 2013”. Fundacja obiektu nie jest więc związana z zarazą. Jednak taka intencja pojawiła się w roku bieżącym, kiedy wierni parafii pw. św. Mikołaja w Grabowcu (gm. Rzeczniów) postawili krzyż dwuramienny przy drodze niedaleko granicy parafii. Na obiekcie umieszczono tabliczkę z modlitwą odmawianą w celu uchronienia się od koronawirusa, mającej zapewnić powodzenie lekarzom oraz spokój wieczny umarłym. Tekst modlitwy odwołuje się do Chrystusa, Matki Bożej Szkaplerznej oraz szeregu świętych: św. Sebastiana, św. Franciszki Rzymianki, św. Rocha, św. Rozalii, św. Karola Boromeusza, św. Andrzeja Boboli, św. Mikołaja. Niezwykłości fundacji dodaje fakt wezwania na pomoc także św. Jana Pawła II[6]. Jest to dowodem, że kult Papieża Polaka zakorzenił się w masowej pobożności. Stanowi to również miarę żywotności religijności ludowej, która zamiast zanikać, jak widzieliby to co poniektórzy, trwa i korzysta z nowych życiodajnych źródeł wprowadzających dynamikę i aktualizujących wiarę. Jak bowiem dawno już stwierdziło wielu uznanych badaczy życia społecznego, wiara jest prawdziwa wtedy, gdy jest publiczna, odwołuje się i wychodzi naprzeciw sytuacjom i wydarzeniom dotykającym środowisko wiernych. Doniesienia medialne wskazują, że zwyczaj stawiania karawak będzie się rozwijał na gruncie żywej, głęboko zakorzenionej pobożności katolickiej. Kolejny krzyż dwuramienny ma bowiem wkrótce stanąć w gminie Wierzbica[7]. Religijność ludowa, wbrew malkontentom, ma się więc dość dobrze i na pewno jeszcze niejednym nas zaskoczy.
Na koniec warto zasygnalizować, że mimo ogromnych różnic cywilizacyjnych i mentalnych między XIX wiekiem a współczesnością, pewne emocje i atawizmy nadal zdają się mieć dobrze. W sytuacji pandemii koronawirusa, jak we wszelkich sytuacjach skrajnych, częstotliwość i możliwość dostrzeżenia niecodziennych zachowań jest łatwiejsze. W dawnych wiekach pojawienie się zarazy powodowało panikę, zanik moralności i norm społecznych. Jednak w pewnych kwestiach dawna trwoga przypomina zachowania związane z obecną pandemią, np. dawniej zabijano psy i koty podejrzewając je o rozprzestrzenianie złego powietrza, zaś współcześnie z tego samego powodu niektórzy właściciele czworonogów decydują się pozbyć swych pupili. Tak jak niegdyś, tak i teraz najlepszą metodą walki z morem była izolacja i higiena. Podobieństwa są zauważalne również w przebiegu uroczystości pogrzebowej: kiedyś zmarłych na zarazę grzebano w pośpiechu, często w masowych grobach oddalonych od siedzib ludzkich, obecnie wprowadzono ograniczenia liczby uczestników uroczystości pogrzebowej, a w krajach, gdzie wirus zbiera większe śmiertelne żniwo, władze nakazują grzebać ciała na specjalnie przeznaczonych na ten cel polach i w masowych grobach podczas zbiorowych pogrzebów (np. Stany zjednoczone, Brazylia, Meksyk). Podejrzewa się, że w Iranie do neutralizowania zarazy, pochówki w dołach zasypuje się wapnem, co też w dawnej rodzimej kulturze należało do repertuaru metod dezynfekcyjnych. Można podejrzewać, że tak jak w przypadku rozwoju ludowej religijności, tak w przypadku zachowań społecznych, kolejne tygodnie przyniosą równie ciekawe obserwacje.
