„Powszechnie natomiast, jak Polska długa i szeroka, występują skrzyneczki wieszane na drzewach rosnących przy głównych traktach komunikacyjnych, przy rzadko uczęszczanych drogach i na leśnych bezdrożach..."
Jedną z charakterystycznych, choć zarazem tych najskromniejszych, grup kapliczek, stanowią te umieszczane na drzewach. Można je spotkać w wielu miejscach naszej ojczyzny, o czym pisze znany współczesny badacz kultury ludowej, Tomasz Czerwiński:
„Powszechnie natomiast, jak Polska długa i szeroka, występują skrzyneczki wieszane na drzewach rosnących przy głównych traktach komunikacyjnych, przy rzadko uczęszczanych drogach i na leśnych bezdrożach. Prawie każda z nich – podobnie jak krzyż przydrożny – upamiętnia jakieś znaczące wydarzenie lub ludzki dramat”[1].
Nie inaczej jest i w samym Radomiu (w jego granicach administracyjnych), gdzie także przez dziesięciolecia powstało sporo takich obiektów. I to właśnie ten obszar – gminy miasta Radomia – chciałbym omówić pod kątem występujących tu kapliczek nadrzewnych. Ich liczba, ustalona w wyniku wieloletniej inwentaryzacji obszaru miasta, pozwala pokusić się o wysnucie pewnych wniosków, jeżeli chodzi o różnorodność form tego typu niewielkich obiektów sakralnych. Wartością samą w sobie jest – myślę – także przedstawienie samego wykazu ilościowego takich kapliczek z podaniem ich lokalizacji.
Gdy ponad 10 lat temu opublikowany został wykaz znajdujących się w Radomiu kapliczek nadrzewnych, obejmował on zaledwie osiem takich obiektów[2]. Na obecną chwilę w granicach administracyjnych miasta udokumentowanych zostało 25 kapliczek nadrzewnych. Niektóre z opisanych niżej obiektów w ostatnim 15-leciu przechodziły różne, czasem burzliwe, koleje losu. Niewykluczone, że niektóre z nich mogą już nawet nie istnieć. Przywołane są jednak z racji udokumentowania (najczęściej fotograficznego) ich bytności w przestrzeni miasta oraz przez wzgląd na niewątpliwie ważną funkcję sakralną, jaką dla kogoś (najczęściej fundatora) pełniły[3].
Nim przejdziemy do omówienia kapliczek nadrzewnych istniejących w Radomiu, warto na chwilę zatrzymać się nad samą formą i specyficzną lokalizacją tego typu obiektów. Znany powojenny badacz kultury ludowej Polski – Tadeusz Seweryn – w swojej cennej książce o przydrożnych obiektach sakralnych, wyróżnił cztery typy kapliczek nadrzewnych:
- Płaskie, oszklone skrzyneczki z obrazkiem w ramkach, podobne do szafeczkowych obrazków św. Józefa, w których kiedyś przechowywano ozdobę świecy niesionej podczas pierwszej komunii św., ślubny wianek, czy ślubną wiązankę mitru.
- Kapliczki upodobnione do budek ptasich, altanek, czy płaskich skrzyneczek nierzadko ozdobnie rzeźbionych.
- Kapliczki przypominające miniaturowe świątyńki – z wieżyczkami lub sygnaturkami.
- kapliczki nakryte trzema daszkami, upodobnione do świątyniek z renesansową loggią[4].
Klasyfikacja ta, choć nie obejmuje wszystkich występujących obecnie form kapliczek nadrzewnych, jest dobrym punktem wyjścia to podjęcia próby ich typologii. Korzystając z tejże klasyfikacji swego czasu krótki artykuł prasowy o kapliczkach nadrzewnych regionu radomskiego napisał Stefan Rosiński[5]. Tekst ten jest jednak mocno teoretyczny, bez wskazania konkretnych przykładów kapliczek z terenu. Zanim spróbujemy, wychodząc od typologii zaproponowanej przez Seweryna, pogrupować nadrzewne kapliczki z Radomia, warto jeszcze kilka zdań poświęcić samej specyfice lokalizacji tego typu obiektów. Umieszczanie ich na drzewach nie jest przecież dziełem przypadku, lecz posiada swe głębokie, sięgające może nawet do czasów pogańskich, uzasadnienie. Drzewa od zawsze towarzyszą stawianym przez ludzi kapliczkom. W przypadku tych murowanych, trwalszych obiektów, na których nie wyryto roku wybudowania, często pomocne są do datowania samych kapliczek, gdyż są najczęściej ich równolatkami. Umieszczanie kapliczek bezpośrednio na drzewach jest odwołaniem do symbolu osi kosmicznej (axis mundi) łączącej ziemię z niebem i światem podziemnym[6]. Drzewo w kulturze i symbolice przedchrześcijańskiej na ziemiach polskich stanowiło właśnie wariant takiej osi łączącej świat ludzki ze światem boskim. W mitologii słowiańskiej istniało pojęcie „Drzewa Życia”, bądź „Drzewa Świata”, rosnącego pośrodku ziemi i spełniającego ważne funkcje kultowo-magiczne, w tym wspornika nieboskłonu. Rolę takich lokalnych „Drzew Świata” pełniły wiekowe, olbrzymie dęby, lipy, jawory, sosny, czy wierzby. Drzewa przeznaczone do umieszczenia na nich kapliczek same w sobie stawały się więc święte. W ten pogański obraz w czasach chrystianizacji płynnie wpisał się wizerunek drzewa krzyża Chrystusa[7]. Dziś zresztą dość często niewielkie obiekty sakralne o konstrukcji identycznej z tą, jaką widzimy wśród kapliczek nadrzewnych, spotykamy właśnie na pionowych belkach przydrożnych drewnianych (ale też i metalowych) krzyży. Podobne kapliczki szafkowe, umieszczane są także na drewnianych slupach, czy dosłownie na ścianach domów. Podsumowując – motyw umieszczania kapliczek wprost na pniach drzew[8], ma swoje charakterystyczne, pogańsko-chrześcijańskie korzenie, dziś naturalnie w większości już zupełnie nieuświadamiane przez fundatorów tego typu obiektów. Nie ulega wątpliwości, że drzewa, jako swoiste „cokoły”, czy „postumenty” dla umieszczanych na nich kapliczek, pozwalają uzyskać ciekawe efekty plastyczne i krajobrazowe właściwe obiektom przydrożnej architektury sakralnej.
Pierwszym kryterium, w jakim chciałbym poddać analizie nadrzewne kapliczki znajdujące się Radomiu, jest tworzywo z jakiego zostały wykonane. Paleta materiałów nie jest duża. To w zasadzie przede wszystkim drewno (19 obiektów) i metal (5 obiektów) oraz w jednym przypadku beton. Niekiedy spotykamy także, co zrozumiałe, szkło – jako osłonę witrynek kapliczkowych, ale w Radomiu ma to miejsce jedynie w przypadku dwóch kapliczek. Drugą kwestią, którą warto wziąć pod uwagę jest gatunek drzewa, na jakim kapliczki zostały zawieszone. Okazuje się, że takich gatunków, jak na 25 obiektów, jest całkiem sporo, bo 13. Najpopularniejsza w wyborze miejsca zawieszenia kapliczek jest, co ciekawe, topola – w Radomiu na tym gatunku drzewa zawieszonych jest 6 obiektów (w tym dwa na tym samym drzewie). Drugi pod względem popularności jest – to już bardziej oczywiste i zrozumiałe – dąb (5 obiektów). Po dwie kapliczki wiszą na lipach, klonach i jesionach. Pojedyncze kapliczki przytwierdzone są zaś do takich gatunków drzew jak: iglaste świerk i sosna, liściaste: wierzba, wiąz, kasztanowiec i brzoza oraz owocowe: czereśnia i grusza.
Niektóre z radomskich kapliczek nadrzewnych przechodziły dość burzliwe koleje losu. Dotyczy to w szczególności samego materiału, z jakiego były skonstruowane. Z biegiem czasu ulegał on zniszczeniu i zastępowany był innym, najczęściej trwalszym. Ale jeszcze bardziej istotne zmiany w tym temacie wiązały się z wycinką drzew, na których zawieszone były niektóre z opisywanych kapliczek. Taki los spotkał między innymi kapliczkę ze skweru Maryi Matki Życia – kapliczka szafkowa powstała tu już w latach 60. XX w., i pierwotnie upodobniona była do „budki ptasiej”. Wisiała na wiekowym kasztanowcu rosnącym w pobliżu zbiegu ulic Dzikiej i Malczewskiego. Około 2008 r. drzewo zostało wycięte, a kapliczka przeniesiona została na inny kasztanowiec, rosnący bliżej wejścia do Księgarni św. Kazimierza[9]. Jeszcze więcej perturbacji przeszła kapliczka szafkowa, znajdująca się przy ul. Energetyków, w pobliżu oczyszczalni ścieków. Pierwotnie obiekt przytwierdzony był do belki wiekowego, pochodzącego być może jeszcze z XIX w. drewnianego krzyża przydrożnego. Na początku 2009 r. krzyż przewrócił się ze starości i kapliczkę przewieszono na pobliską topolę. W międzyczasie (być może na początku 2011 r.) pierwotną, dość zgrabną szafkę kapliczki zamieniono na nową skrzyneczkę, już nie tej urody. Wkrótce potem, najprawdopodobniej w 2012 r., wycięto topolę, na której kapliczka wisiała, i ta została zawieszona na betonowym słupie latarni, stojącym tuż obok. W przypadku tego obiektu mamy zatem już do czynienia z historyczną kapliczką nadrzewną, gdyż obecnie nie wisi już na drzewie[10]. Ponadto wiadomo także, że niewielka kapliczka zawieszona na dębie rosnącym na posesji przy ul. Źródłowej 2/4 pierwotnie wisiała na wiekowej sośnie. Ta jednak została wycięta, gdyż jej przewrócenie się mogło zniszczyć stojący tu dom. Kapliczkę przewieszono wówczas w obecne miejsce. Jest to o tyle ciekawy obiekt, że jak udało się ustalić powstał jeszcze w okresie międzywojennym i do dnia dzisiejszego nie był zmieniany[11]. Podobnych informacji – o czasie powstania – nie znamy niestety w odniesieniu do zdecydowanej większości pozostałych obiektów. Wiadomo jedynie, że trzy kapliczki (te w Parku „Leśniczówka”, przy ul. Struga 57a oraz na skwerze przed dawnym więzieniem przy ul. Malczewskiego 1) wykonał na początku lat 60. XX w. Michał Pacan (1889-1984). Był to człowiek głębokiej wiary, posiadający szczególne nabożeństwo do Matki Boskiej. Przez długie lata pełnił funkcję zakrystiana przy kościele Opieki Najświętszej Maryi Panny – dzisiejszej katedrze. Przybliżając postać wykonawcy tych trzech kapliczek, warto wspomnieć jeszcze o domu, jaki wybudował on przy ul. Szklanej 65 w Radomiu. Jest to wielorodzinna kamienica wzniesiona pod koniec lat 30. XX wieku, stanowiąca ciekawy przykład modernistycznej architektury okresu międzywojennego. W bryle tego budynku widać definitywne odejście od historycznej dekoracji. Elewacja budynku jest symetryczna i prosta, wręcz surowa. I taką właśnie – prostą i skromną fasadę swego domu M. Pacan ozdobił centralnie umieszczoną, niewielką niszą, w której umieścił figurkę Matki Bożej Niepokalanej. Utworzona w ten sposób kompozycja, jawiąca się jako swoisty „szkaplerz” chroniący mieszkańców domostwa, nie ma w Radomiu analogii[12]. Drugim ze znanych autorów kapliczek nadrzewnych jest Władysław Gruszczyński (1935-2011) – ceniony radomski rzeźbiarz ludowy. Wywodził się z okolic Rzeczniowa, ale całe zawodowe życie spędził w Radomiu i tu tworzył. Przez wiele lat był prezesem Stowarzyszenia Twórców Ludowych. Mieszkał na Kapturze, przy ul. Budowlanych 10 i tam właśnie, na rosnącym w przydomowym ogrodzie świerku, zawiesił jedną z licznych swoich kapliczek. Stało się to najprawdopodobniej w latach 90. XX w. Wiele jego rzeźb znajduje się w zbiorach Muzeum Wsi Radomskiej. Trzecią osobą, znaną jako twórca nadrzewnych kapliczek znajdujących się w Radomiu, jest piszący te słowa. Wykonane zostały przez niego dwie kapliczki zdobiące radomskie parki: Stary Ogród i Park Południe. Starsza z nich – ta z osiedlowego parku na osiedlu Południe, powstała w kwietniu 2011 r. i upamiętnia dzień beatyfikacji papieża Jana Pawła II (1 maja 2011 r.). Druga zawieszona została w Starym Ogrodzie dokładnie w dniu 29 kwietnia 2016 r. Motywem jej powstania była chęć sakralizacji przestrzeni parku oraz osobista intencja rodzinna. Jako ciekawostkę można dodać, że kapliczkę piszący te słowa wykonał w 2014 r., podczas wakacyjnego wyjazdu zarobkowego do Szwecji. Ewidentnie maryjna i różańcowa wymowa kapliczki nawiązuje do mieszczącej się w pobliżu (przy ul. Wernera) parafii Matki Bożej Częstochowskiej.
Taka właśnie ikonografia – obraz ikony jasnogórskiej – gości najczęściej wśród radomskich kapliczek nadrzewnych (6 przypadków). W kolejnych pięciu kapliczkach znajdują się inne wizerunki lub figury maryjne. Dwa razy wśród kapliczek goszczą obrazki św. Jana Pawła II. W pozostałych kapliczkach obrazki dewocyjne zmieniane są często (co wynika z ich szybkiego niszczenia się wskutek wpływu warunków atmosferycznych) i ukazują rożne wizerunki świętych. Najdobitniejszym przykładem takiego stanu rzeczy może być kapliczka szafkowa z „Leśniczówki”, w której zdarza się, że nawet kilka razy do roku następują takie zmiany[13].
Na koniec wypada zatrzymać się jeszcze nad samą zewnętrzną formą, w jakiej poszczególne kapliczki zostały ukształtowane. Pierwszą i najprostszą z form, jakie przyjmują obiekty nadrzewne, jest zwykły drewniany, metalowy, bądź betonowy krzyż (lub sama pasyjka) – jakie przytwierdzane są do drzewa. W Radomiu udokumentowano sześć takich obiektów. W naszym mieście spotkamy ponadto po jednym obiekcie w typie: kapliczki upodobnionej do „budki ptasiej” oraz płaskiej, szklanej gablotki z obrazkiem dewocyjnym. Dwie z kapliczek także zbliżone są wyglądem do takich płaskich gablotek, przy czym są nieco bardziej rozbudowane (ołtarzyk, bądź skrzydła w typie okiennic). Najwięcej, bo 14 obiektów przyjmuje najbardziej powszechną formę drewnianych, bądź metalowych kapliczek szafkowych, posiadających otwarte wnętrze obudowane ścianami i zazwyczaj dwuspadowym daszkiem, zwieńczonym krzyżykiem.
Kapliczki nadrzewne, jakie spotykamy przy ulicach, w parkach miejskich, czy Lesie Kapturskim w Radomiu – choć niewielkie, skromne, często niezauważane – z pewnością stanowią cenne dziedzictwo kultury chrześcijańskiej miasta, które warto znać. Z nadzieją bliższego poznania tego dziedzictwa opracowany został niniejszy artykuł.
WYKAZ KAPLICZEK NADRZEWNYCH W RADOMIU[14]
Batalionów Chłopskich 10 – drewniana kapliczka szafkowa z figurką Matki Bożej na lipie. Budowlanych 10 – drewniana kapliczka szafkowa z krucyfiksem na świerku. Cicha 6 – drewniany krzyżyk z pasyjką na czereśni. Energetyków/ Oczyszczalnia ścieków – drewniana kapliczka szafkowa na topoli. Gębarzewska 48d – drewniana kapliczka szafkowa z obrazkiem Matki Bożej Częstochowskiej na jesionie. Kielecka – Rodzinny Ogródek Działkowy „Jarzębinka” – metalowa kapliczka szafkowa z obrazkiem Matki Bożej na topoli. Las Kapturski /zielony szlak, na południe od ul. Janiszewskiej – drewniany krzyżyk na dębie. Las Kapturski /na północ od ul. Janiszewskiej, niedaleko północnego skraju lasu – drewniana kapliczka z obrazkiem Matki Bożej Częstochowskiej na wiązie. Malczewskiego 1 / Skwer Maryi Matki Życia – drewniana gablotka z obrazkiem Matki Bożej Częstochowskiej na kasztanowcu. Marglowa 75 – metalowa pasyjka, pochodząca z wyremontowanej w 2008 r. kapliczki stojącej obok, powieszona na dębie. Nowa Wola Gołębiowska/ Bakalarza – drewniana kapliczka szafkowa z figurą Matki Bożej Niepokalanej na brzozie. Okrężna / pośród pól i nieużytków – drewniana kapliczka szafkowa w krzyżykiem na dębie. Park „Leśniczówka” / centrum parku, przy mostku nad Sadkówką – metalowa kapliczka szafkowa na gruszy. Park „Południe” – centrum parku, przy mostku nad Strumieniem Malczewskim (1 maja 2011 r.) – drewniana kapliczka upamiętniająca beatyfikację Jana Pawła II na topoli. Podleśna 68 – betonowy krzyż (post mortem?) na dębie. Podleśna/ Bełżeckiego – drewniana kapliczka szafkowa z obrazkiem Matki Bożej Częstochowskiej na sośnie. Stara Wola Gołębiowska 120 – drewniana kapliczka szafkowa (pusta) na topoli. Stara Wola Gołębiowska 120 – drewniana, trójkątna kapliczka szafkowa z figurką Matki Bożej Niepokalanej na topoli. Stary Ogród / tuż przy „mostku zakochanych” (29 IV 2016 r.) – drewniana kapliczka szafkowa z obrazkiem Matki Bożej Częstochowskiej na klonie. Struga 57A – Bema 3 – drewniana kapliczka szafkowa z obrazkiem Matki Bożej na lipie. Struga 57A – Bema 5 – drewniana kapliczka szafkowa z obrazkiem Matki Bożej Częstochowskiej na klonie. Sucha/ rzeka Mleczna – uszkodzony metalowy krzyżyk-pasyjka na topoli. Wyścigowa/ Jana Pawła II – drewniana kapliczka szafkowa z obrazkiem św. Jana Pawła II na wierzbie. Źródłowa 2/4 – metalowa kapliczka szafkowa na dębie. Żwirki i Wigury 6 – drewniany krzyżyk na jesionie.
Paweł Puton
Radom, 27-28 marca 2019 r.
[1] T. Czerwiński, Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce, Warszawa 2012, s. 121.
[2] P. Puton, Radomskie Kapliczki [cz. 5]. Szafkowe kapliczki słupowe i nadrzewne, kapliczki na budynkach, drewniane i metalowe krzyże, „Wczoraj i Dziś Radomia”, 2008, nr 1, s. 28-32.
[3] Informacje ustalone na podstawie własnej, na bieżąco aktualizowanej dokumentacji.
[4] T. Seweryn, Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce, Warszawa 1958, s. 19-20.
[5] S. Rosiński, Radomskie kapliczki nadrzewne, „Dziennik Radomski” 1994, nr 174, s. 8.
[6] Ż. Graborz-Mazanek, Przydrożne kapliczki, „Spotkania z zabytkami” 2000, nr 4, s. 21.
[7] M. Stańczuk, Kamień, „Wczoraj i dziś Radomia i regionu”, 2011, nr 1-4, s. 75; Tenże, Mała architektura sakralna wsi. Zagadnienie konstrukcji i lokacji, „Głos Mariacki” 2011, nr 3, s. 14-16.
[8] Istnieją także kapliczki umieszczane w dziuplach drzew, ale takiego przypadku nie udokumentowano w Radomiu.
[9] Inwentaryzacja własna: 1 VI 2007 r., 4 XI 2009 r.
[10] Inwentaryzacja własna: 23 IX 2007 r., 20 V 2018 r. Porównaj: http://radom.city/index.php?n=Tekst.KapliczkaEnergetyk%C3%B3wOczyszczalnia [dostęp: 28 III 2019 r.].
[11] P. Puton, Kapliczki figury i krzyże z terenu parafii św. Stefana na Idalinie, w: 30 lat parafii pw. Świętego Stefana w Radomiu, red. ks. M. Krawczyk, Radom 2018, s. 114-115.
[12] P. Puton, Urokliwa kapliczka w Leśniczówce, w: Zabytkowe parki Radomia, RTN, Radom 2015, s. 57-58.
[13] Inwentaryzacja własna: 28 IX 2007 r., 25 X 2013 r., 5 IV 2015 r., 21 VI 2015 r., 31 I 2018 r.
[14] Opracowanie własne na podstawie inwentaryzacji z lat 2005-2019.
