Jeszcze o krzyżach upamiętniających odrodzenie Polski przed stu laty
Miniona setna rocznica odzyskania przez Polskę niepodległości skłania do możliwie najpełniejszego wyzyskania i opisania tych spośród obiektów małej architektury sakralnej, które stały się tego ważnego wydarzenia pomnikami. Piszący te słowa na łamach portalu Muzeum Wsi Radomskiej wielokrotnie i na różne sposoby odwoływał się już do tej problematyki[1]. Nadszedł czas zaprezentować ostatnie, znane autorowi takie obiekty. Są nimi trzy krzyże, które powstały w wiejskiej przestrzeni bliższych lub dalszych okolic Radomia. Każdy z nich jest inny i zarazem bardzo ciekawy.
O istnieniu pierwszego z krzyży wiedzą, jak sądzę, jedynie okoliczni mieszkańcy i nieliczne grono pasjonatów historii i tradycji regionu radomskiego. Do obiektu tego, swego czasu dotarł wędrując wzdłuż biegu Radomki Kazimierz Mróz[2]. Chodzi o skryty wśród młodego lasku, wybudowany na sporej skarpie krzyż znajdujący się na obrzeżach Skrzynna (gm. Wieniawa, pow. Przysucha). Położony jest przy bocznej dróżce leśnej odchodzącej od ul. Rzecznej (droga wiodąca ze Skrzynna w kierunku Borkowic), za stawem. Informacje o obiekcie piszący te słowa uzyskał od właściciela niedalekiej posesji (stojącej na rozwidleniu dróg) przed którą stoi wiekowa kapliczka słupowa. Było to w lutym 2014 r. Po dojściu do obiektu okazało się, że niemal cały zakryty jest sztucznymi kwiatami. Nie udało się wykonać wówczas zdjęcia inskrypcji[3]. W pamięci pozostała jedynie informacja, że krzyż ma coś wspólnego z górnikami i odzyskaniem niepodległości. Na szczęście publikowane na portalu Muzeum Wsi Radomskiej artykuły o kapliczkach dały ten pozytywny rezultat, że do autora odezwało się kilku pasjonatów regionalnego dziedzictwa kulturowego. Jednym z nich jest pochodzący z miejscowości Smagów w gminie Borkowice Marek Dumin. Owocem obszernej korespondencji z tym pasjonatem lokalnej historii są m.in. przesłane przez niego liczne fotografie obiektów przydrożnych małej architektury sakralnej z terenów położonych pomiędzy Radomiem, Szydłowcem i Przysuchą. Wśród nich są też zdjęcia interesującego nas krzyża ze Skrzynna. Jest to obiekt wykonany z piaskowca. Składa się z trzech zasadniczych części: bazy, trzy uskokowego cokołu głównego oraz krucyfiksu, oddzielonego od cokołu profilowanym gzymsem. Na fotografii z 2014 r. widać, że pierwotnie do krucyfiksu przymocowana była jeszcze cynowa pasyjka, obecnie prawdopodobnie nie istniejąca. Najwyższy segment cokołu posiada we frontowej ścianie ozdobną, geometryczną ramę, okalającą płycinę z inskrypcją następującej treści.
NA
PAMIĄTKĘ
WYZWOLENIA I
ZJEDNOCZENIA
OJCZYZNY
w 1918 R.
SEJMIK RADOMSKI
PRACOWNICY KOPALNI
1919 R.[4]
Jak widać krzyż ten jest nie tylko pamiątką odzyskania przez Polskę niepodległości. Tu ukazanej zresztą w ciekawej formie, bo nawiązującej, jak się wydaje, do treści Aktu Rady Regencyjnej z 7 października 1918 r.[5]. Pomnik ów jest też dowodem istnienia w Skrzynnie tradycji górniczych, związanych z wydobyciem piaskowca (sam krzyż znajduje się w pobliżu kopalni tego kamienia). Ale na cokole pojawia się też odwołanie do „Sejmiku Radomskiego”, który w tym miejscu jest, jak można przypuszczać, przywołana jako instytucja samorządu powiatowego. Ciekawa, choć zdaje się nieco zapomniana historia krzyża, czeka niewątpliwie wciąż na swego odkrywcę...
Dzięki owocnej korespondencji mejlowej i wymianie informacji z p. Markiem Duminem udało się dowiedzieć także o jeszcze jednym ciekawym pomniku odwołującym się do wydarzeń sprzed 100 lat. Takim obiektem jest żelazny krzyż na kamiennym postumencie z miejscowości Huta (gm. Chlewiska, pow. Szydłowiec). Obiekt znajduje się przy głównej drodze biegnącej przez wieś, na początku miejscowości, w pobliżu domu oznaczonego numerem 12. Tworzy go trzystopniowa, piramidalna baza, na której ustawiony jest cokół główny posiadający w górnej i dolnej części profilowanie. Cokół zwieńczony jest czterospadowym, kamiennym daszkiem, z którego wyrasta żeliwny krucyfiks z pasyjką. Cokół obiektu pomalowany jest wieloma warstwami białej farby, stąd trudno jednoznacznie stwierdzić, czy jest kamienny, czy też murowany. We frontowej ścianie cokołu wyryty jest następujący napis:
+
PRZEHODNIU JEŚLI
BĘDZIESZ TOWARZYSZ-
EM CIERPIENIA BĘDZ-
IESZ TESZ TOWARZY-
SZEM HWAŁYJEGO
(SŁ. PISMA ŚW
DUSZOM WALECZ-
NYH ŻOŁNIEŻY NA-
SZYH DAJ BOŻE KRÓLES-
TWO NIEBIESKIE
ROK 1919[6]
Jak widać nie mamy tu wprost odwołania do odzyskania przez Polskę niepodległości, ale treść inskrypcji w sposób jasny i jednoznaczny nawiązuje do wydarzeń towarzyszących wypadkom sprzed wieku. Jak wiadomo wraz z nadejściem 11 listopada 1918 r. nie powstała Polska o jasno określonych granicach, wolna i funkcjonująca w pokoju. Walka o kształt ojczyzny, o jej granice, o jej realną wolność trwała przez następnych kilka lat. Krzyż z miejscowości Huta jest doskonałym i nader ciekawym (choćby przez wzgląd na niedostatki ortograficzne w inskrypcji) przykładem pamięci o tych, którzy za wolność ojczyzny oddali życie.
Ostatni z obiektów, który chcę przywołać, choć anonsowany razem z pozostałymi jako krzyż wiejski, znajduje się dziś w granicach administracyjnych Radomia[7]. Gdy powstawał – miejscem jego lokalizacji była jednak podmiejska wieś Malenice, przyłączona do Radomia w 1984 r. Mowa o kamiennym krzyżu położonym po północnej stronie ulicy Malenickiej, przed posesją o numerze 95[8]. Obiekt ulokowany jest na płaskiej, kamiennej bazie i składa się z trzyczęściowego cokołu, złożonego z brył prostopadłościennych, ułożonych jedna na drugiej. Bryły te zwężają się ku górze, a oddziela je ozdobne profilowanie. We frontowej ścianie środkowego segmentu cokołu znajduje się ryta inskrypcja:
ZMARTWYCHSTAŁA OJCZYZNA DRO-
GA O ZGODE I JEDNOŚĆ PROŚMY
PANA BOGA. KRZYŻ TEN STAWIAJĄ
STANISŁAW I MARIANNA SOBANIE
W niższej części cokołu wyryto zaś datę: „1922”. W najwyższym segmencie cokołu, w jego frontowej ścianie, przymocowany jest współczesny obraz Maryi, której serce przebija miecz (pierwotnie znajdowało się tu przedstawienie Matki Bożej z Dzieciątkiem i modlitwą św. Bernarda). Wizerunek ten obwiedziony jest wystającą ponad lico cokołu, geometrycznie profilowaną ramą. Obiekt wieńczy kamienny krucyfiks, posiadający ozdobną, piramidalną bazę. Ramiona krzyża zakończone są półkoliście, a jego wnętrze tworzy niewielka płycina z szorstkim wypełnieniem. Na przecięciu ramion krzyża przymocowana jest metalowa podobizna Chrystusa Ukrzyżowanego. Cały obiekt wykonany jest z piaskowca i posiada wysokość około 2,5 m. Krzyż ogrodzony jest niewysokim, wykonanym artystycznie ze stali nierdzewnej płotkiem, posiadającym motyw liści kasztanowca. Pomiędzy krzyżem a parkanem znajduje się wąski pas ziemi obsadzany kwiatami, zaś najbliższe otoczenie krzyża jest wybetonowane[9].
Krzyż ten ufundowany został przez małżonków Stanisława (1888-1945) i Mariannę (1891-1949) Sobaniów, którzy byli rolnikami gospodarującymi na 16 ha tutejszej ziemi. Spoczywają oni na radomskim cmentarzu przy ul. B. Limanowskiego, w kw. 15a. Marianna Sobania, z domu Sambor – pochodziła z Zakrzewa, zaś Stanisław mieszkał z dziada pradziada na Malenicach. Posiadana przez nich ziemia składała się z trzech połaci. Granice największego jej fragmentu, wzdłuż obecnej ulicy Malenickiej, wyznaczał od zachodu ufundowany przez nich krzyż. Fundatorzy krzyża mieli 5 synów: Jana, Tadeusza, Antoniego, Mariana i Józefa. Jeszcze do niedawna pod nr 99 stał wzniesiony przez Sobaniów w 1920 r. ich dom rodzinny. Był to okazały drewniany dom stanowiący świetny przykład piękna wiejskiego budownictwa i zdobnictwa architektonicznego. Stanisław i Marianna Sobanie mieszkali na końcu Malenic i wybudowany przez nich krzyż spełniał tradycyjną funkcję pierwszego i zarazem ostatniego obiektu sakralnego na danym terenie[10].
Fakt ufundowania przez Sobaniów tak okazałego pomnika z okazji odzyskania przez ojczyznę niepodległości świadczy o tym, że byli wielkimi patriotami. Swą miłość do ojczyzny postanowili zamanifestować w sposób trwały – budując krzyż. A nie trudno się domyśleć, że musiało się to wiązać ze sporym wysiłkiem finansowym. Warto zwrócić uwagę na treść inskrypcji utrwalonej na cokole krzyża. Polska, jak zapisali fundatorzy, nie odzyskała niepodległości, ale – na wzór Chrystusa – zmartwychwstała. Mamy tu ponadto przykład troski o dobro ojczyzny. Budowniczy krzyża proszą Boga o zgodę i jedność dla rodaków. Fakt wybudowania krzyża kilka lat po odrodzeniu się Polski, pozwala twierdzić, że utrwalona na cokole obiektu modlitwa małżonków z Malenic stanowiła zarazem swego rodzaju refleksję nad położeniem i kondycją młodziutkiej II RP. Fundatorowie krzyża doskonale zdawali sobie sprawę, że wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości, nie przyszła upragniona od pokoleń całkowita wolność. Wolność od agresywnych sąsiadów, wolność od kłótni i sporów pomiędzy samymi Polakami, czy wreszcie wolność od wynikających z tego podziałów. Symboliczną puentą do opisanych powyżej faktów są dwa znamienne wydarzenia z późniejszych dziejów rodziny Sobaniów, obrazujące zarazem skomplikowane dzieje Polski. Fundatorzy budując opisany krzyż zapewne nie przypuszczali, że radość z suwerennej ojczyzny trwać będzie ledwo 21 lat. Tragedia II wojny światowej dotknęła ich w sposób osobisty i niezwykle bolesny. 30 maja 1943 r. z rąk niemieckiego okupanta zginął ich ledwo 18-letni syn Tadeusz. Wielce wymowna jest też śmierć fundatora krzyża Stanisława Sobani, zmarłego w roku zakończenia II wojny światowej. Temu, który odrodzenie ukochanej ojczyzny upamiętnił 23 lata wcześniej fundując krzyż, nie było dane doczekać na powrót wolnej ojczyzny. Zmarł 17 marca 1945 r. wskutek zapalenia płuc, którego się nabawił ukrywając się w polu podczas przejścia „oswobodzicielskiego” frontu Armii Czerwonej...[11].
Na cokołach kapliczek, figur i krzyży regionu radomskiego z pewnością wyczytać można jeszcze niejedną podobną historię, odwołującą się do wydarzeń sprzed wieku, kiedy Polska odzyskiwała niepodległość. Z chęcią przyjmiemy wszelkie informacje o takich przydrożnych pomnikach naszej historii, do których podczas wędrówek po ziemi radomskiej nie udało się nam dotrzeć.
Paweł Puton
Radom, 12 grudnia 2018 r.
[1] Patrz: Pomnik wskrzeszonej Rzeczpospolitej. "Krzyż Wolności" z radomskiego Zamłynia: http://www.muzeum-radom.pl/turystyka/zabytki/pomnik-wskrzeszonej-rzeczpospolitej-krzyz-wolnosci-z-radomskiego-zamlynia/1965; "Pamiątki Wielkiej Wojny". Kapliczki regionu radomskiego z czasów I wojny światowej: http://muzeum-radom.pl/turystyka/zabytki/pamiatki-wielkiej-wojny-kapliczki-regionu-radomskiego-z-czasow-i-wojny-swiatowej/2128; Co kryją niektóre krzyże upamiętniające odzyskanie przez Polskę niepodległości. Kilka przykładów z regionu radomskiego: http://www.muzeum-radom.pl/turystyka/zabytki/co-kryja-niektore-krzyze-upamietniajace-odzyskanie-przez-polske-niepodleglosci-kilka-przykladow-z-regionu-radomskiego/2292; Pomnik zapomnianej deklaracji niepodległości Polski. Kamienny krzyż sprzed kościoła w Skrzyńsku: http://muzeum-radom.pl/turystyka/zabytki/pomnik-zapomnianej-deklaracji-niepodleglosci-polski-kamienny-krzyz-sprzed-kosciola-w-skrzynsku/2327; "Krzyż Wolności" z ul. Limanowskiego w Radomiu. Pamiątka odzyskania przez Polskę niepodległości: https://www.muzeum-radom.pl/turystyka/krzyz-wolnosci-z-ul-limanowskiego-w-radomiu-pamiatka-odzyskania-przez-polske-niepodleglosci/2332.
[2] Czego dowodem jest fotografia krzyża znajdująca się w zasobie Archiwum Państwowego w Radomiu, w Zbiorze Kazimierza Mroza.
[3] Inwentaryzacja własna: 22 II 2014 r.
[4] Inskrypcja spisana ze zdjęcia przesłanego przez Marka Dumina, za które pragnę mu serdecznie podziękować.
[5] Porównaj artykuł o historii krzyż ze Skrzynna.
[6] Dziękuję serdecznie Markowi Duminowi za przesłanie zdjęć umożliwiających odczytanie inskrypcji.
[7] Jest jednym z trzech radomskich „Krzyży Wolności”. Patrz więcej: P. Puton, Radomskie krzyże "wolności", „Głos Mariacki” 2011, nr 3, s. 12-13.
[8] Krzyż wolności, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 157.
[9] P. Puton, Karty ewidencyjne murowanych kapliczek, figur i krzyży: Krzyż przydrożny „wolności”, ul. Malenicka 95. Karty: B-012, Radom 2005; B-012a, B-012b, Radom 2015, Archiwum Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Radomia.
[10] Informacje uzyskane od prawnuka fundatorów krzyża - Pawła Sobani w 2015 r.
[11] P. Puton, Krzyż „wolności” przy ulicy Malenickiej 95. Przydrożne świadectwa wiary naszych przodków (3), „dni. Dobra Nowina z Idalina”, 2015, nr 3, s. 24-26.
