Ewa Gacka, Sejm w Radomiu i konstytucja "Nihil novi"

Ewa Gacka - historyk, pracownik MWR

Jesienią 1504 roku wypłynęła decyzja o zwołaniu sejmu walnego. W zamierzeniach króla Aleksandra Jagiellończyka i kanclerza Jana Łaskiego miał to być \"sejm walny wszystkich państw\", nad którymi rozciągała się cała jego władza, a więc nie tylko Korony Królestwa Polskiego, ale również Wielkiego Księstwa Litewskiego i Prus Królewskich. 23 grudnia 1504 roku Aleksander Jagiellończyk ogłosił zwołanie sejmu do Radomia na dzień 9 lutego 1505 roku. Wybrano miasto królewskie położone centralnie, aby w ten sposób umożliwić przyjazd na sejm nie tylko senatorów i posłów z dwóch głównych prowincji Królestwa - Wielkopolski i Małopolski - ale także wybranych przedstawicieli z Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz Prus Królewskich. W głównych zamierzeniach sejm walny w Radomiu w 1505 roku miał za zadanie wprowadzić w życie dzieło unii państw jagiellońskich.

Program obrad najlepiej naświetla nam treść poselstwa do panów litewskich, przedstawiony przez kanclerza koronnego Jana Łaskiego na sesji rady wielkoksiążęcej w Brześciu Litewskim w dniu 25 lutego 1505 roku. Był to program, z którego wynikało, że chodziło, aby na sejmie doszło do \"dokończenia unii, uregulowania elekcji i w ogóle wszystkich spraw wspólnych\".

Otwarcie obrad sejmu radomskiego nastąpiło z opóźnieniem - dopiero 30 marca 1505 r. Przyczyna takiego opóźnienia był spóźniony przyjazd króla, który dopiero w końcu marca zjechał do Radomia z Litwy. Obrady sejmowe trwały od 30 marca do 31 maja 1505 roku.

Sejm radomski uchwalił na początku konstytucje wieczyste złożone z 26 artykułów, na czele ich umieszczono słynną konstytucję \"Nihil novi\" w brzmieniu następującym:

\"Ponieważ prawa ogólne i ustawy publiczne dotyczą nie pojedyńczego człowieka ale ogółu narodu, przeto na tym walnym sejmie radomskim wraz ze wszystkimi królestwa naszego prałatami, radami i posłami ziemskimi za słuszne i sprawiedliwe uznaliśmy, jakoż postanowiliśmy, iż odtąd na potomne czasy nic nowego (nihil novi) stanowionym być nie ma przez nas i naszych następców bez wspólnego zezwolenia senatorów i posłów ziemskich, co by było z ujmą i ku uciążeniu Rzeczypospolitej oraz ze szkodą czyjąśkolwiek tudzież zmierzało ku zmianie prawa ogólnego i wolności publicznej.\"

Konstytucja ta, uchwalona 30 maja 1505 roku, stanowiła akt formalnie kończący proces formowania dwuizbowego sejmu walnego Korony Polskiej. Od tej pory w systemie ustrojowym dawnej Polski miejsce naczelne zajął sejm walny (generalny) jako władza prawodawcza, podczas gdy wcześniej konkurował on z sejmikami ziemskimi i prowincjonalnymi. Państwo z monarchii arystokratycznej przekształciło się w monarchię parlamentarną. Stanowienie praw powszechnych przestało być wyłączną domeną króla, ale z mocy prawa miał być domeną współdziałania władzy z reprezentacją narodu politycznego.

W skład nowego podziału władzy w Rzeczypospolitej zgodnie z konstytucją wchodzili: król, rada królewska zwana Senatem oraz posłowie ziem. Te trzy elementy składowe sejmu nazywano od połowy XVI wieku \"stanami sejmującymi\". Funkcjonowanie sejmu zależało od ich współpracy, a konkretnie od zdolności do osiągnięcia kompromisu.

Król samodzielnie, a w praktyce z radami senatorów, decydował o zwoływaniu sejmu, otwarciu obrad, nadawał moc prawną wszystkim podjętym na sejmie uchwałom. Wszystkie uchwały sejmowe, zwane konstytucjami wychodziły pod jego imieniem, natomiast senatorowie - rada królewska - dzielili się na duchownych, którymi byli katoliccy biskupi - ordynariusze i świeckich - wojewodowie, kasztelanowie oraz tzw. ministrowie. W obradach senatu mogli również uczestniczyć sekretarze królewscy oraz urzędnicy nadworni. W skład trzeciego elementu nowego sejmu byli posłowie ziemscy - stanu szlacheckiego. W sejmie walnym w zasadzie nie było reprezentantów stanu mieszczańskiego. Zasiadali w nim jedynie delegaci niektórych miast : Krakowa, Poznania, które to miasta dostały specjalny przywilej królewski.

Dorobek prawodawczy sejmu radomskiego z 1505 roku był większy niż tylko sama konstytucja \"Nihil novi\". Na sejmie w Radomiu zostały również podjęte uchwały, które zmierzały do uporządkowania istniejącego prawa. Między innymi artykuł 2 konstytucji \"wieczystych\" mówił, że każda ustawa obowiązuje dopiero z chwilą jej publikacji. Największe jednak znaczenie porządkowania polskiego prawa miała akcja kodyfikacji . Jej dziełem stał się słynny Statut Jana Łaskiego - wielki zbiór dawnego prawa. Zbiór ten po jego zatwierdzeniu przez króla obowiązywał jako urzędowe źródło poznania prawa pospolitego. W Statusie Łaskiego znalazła się całość obowiązujących w Koronie praw pisanych. Zapowiadał to jego tytuł, który brzmi: \"Przesławnego Królestwa Polskiego przywileje, konstytucje i zezwolenia urzędowe oraz uznane dekrety\".

Konstytucja \"Nihil novi\" zawierała idee ustrojowe, które w innych krajach Europy zyskiwały uznanie dopiero w wieku XVIII i XIX. Zbudowała prawny fundament dla Rzeczypospolitej Obojga, a ściślej wielu narodów.