Bożonarodzeniowa dekoracja wiejskiej chałupy

Kilkakrotnie w roku wiejska izba nabierała wyjątkowego charakteru, związane było to ze świętami kościelnymi.

Kilkakrotnie w roku wiejska izba nabierała wyjątkowego charakteru, związane było to ze świętami kościelnymi. Wnętrza szczególnie dekorowano na trzy najważniejsze okazje: święta Bożego Narodzenia, Wielkanoc oraz Zielone Świątki. W tych okresach pojawiały się w chałupach specjalne ozdoby: „świąteczna dekoracja była i jest dotychczas źródłem radości, przynosi satysfakcję gospodyni, będąc wyrazem jej staranności i umiejętności. Liczni w okresie świątecznym goście mogą ocenić zalety gospodyni, podziwiając piękne wnętrze. Ona sama czuje się dumna, widząc swój dom piękniejszy niż inne”[1]. Tymi powodami kierowały się gospodynie przygotowując swoje domy na specjalne okazje. Zdobienie domów w okresie świątecznym miało za zadanie podkreślenie podniosłego charakteru tego okresu.

Jednym z ważniejszych świąt kościelnych jest poprzedzone czterotygodniowym, okresem adwentowego oczekiwania – Boże Narodzenie. Adwent to czas wypełniały przygotowanie do świąt, w tym okresie robiono świąteczne dekoracje oraz ozdoby choinkowe.

Tuż przed Wigilią w izbie wiejskiej pojawiały się nowe elementy, a cały dom dokładnie sprzątano i bielono. Pozbywano się starej dekoracji, która zazwyczaj wisiała od Wielkanocy: „Wymieniano też wszystkie ozdoby: wycinanki, kwiaty bibułowe i pająka. Dodatkowo zdobiono dom jedliną. Małymi gałązkami jedliny okładano kapę pieca i przybi­jano je do ścian. Tworzyły one pas obiegający ściany na 2/3 ich wy­sokości (biegł on pod obrazami). Gałązki jedliny dodatkowo ozdabia­no małymi kwiatkami z bibuły. Gałązki te wkładano również w szpary pomiędzy belkami stropowymi a sufitem”[2]. Starano się by wnętrze nabrało odświętnego charakteru.

Wśród informatorów panują podzielone głosy co do obecności w chałupie choinki, dziś wymienianej jako zasadniczy symbol świąt. „Do około 1935 r. zdaniem informatorki nie stawiano w izbie choinek. Gdy się pokazały ubierano je przede wszystkim w ozdoby wykonane z papie­ru: baletnice, aniołki z kupowanymi w sklepach buziami, papierowe koszyczki, łańcuchy i inne, co komu do głowy przyszło. Wieszano też na nich jabłka”. Mieszkanka wsi Gapinin wspomina, że: „Choinka była u nas zawsze, to podwieszało się ją u sufitu, ozdoby to były łańcuchy, wycinanki papierowe, świeczki, jabłka, orzechy, cukierki i to wszystko teraz stawiamy na stojaku, to bombki, włosy anielskie kupowane w mieście”[3]. Kolejna zaś mówi: „W domu rodziców nigdy nie było choinki. W obecnym domu zaczęła robić choinkę od ok. 20 lat. Przedtem były tylko „pająki” zawieszane pod sufitem w pokoju. Choinka i szopka były zawsze w kościele i nie trzeba było stawiać w domu”[4]. Można wysnuć wniosek, że choinka pojawiła się na stałe dopiero w latach 60. XX wieku. Wtedy to zaczęła istotnie wpływać na wygląd świątecznego wystroju, w zasadzie stała się jego najważniejszym elementem. Gospodynie przywiązywały dużą wagę do jej zdobienia. Ozdoby początkowo wykonywano ręcznie, a wraz z pojawieniem się w sklepach bombek i innych dekoracji wykonywanych fabrycznie rezygnowano z pozostałeś świątecznej dekoracji wnętrza.

Warto zauważyć, że „(…) przedmioty stanowiące świąteczny wystrój wnętrza miały przede wszystkim bogatą treść symboliczną, zaś ich walory estetyczne można traktować jako zjawisko wtórne”[5]. Przede wszystkim miały one za zadanie wprowadzić świąteczną atmosferę poprzez nawiązanie do symboliki danego święta.

Często dbanie o estetykę przejawia się po prostu w dbaniu o czystość, schludność pomieszczenia, bez przywiązywania wagi do jakiś konkretnych zestawień przedmiotów czy kolorów. Znaczącą dla wyglądu mieszkania ma jego schludność, co przekłada się na obowiązek utrzymywania czystości, który dotyczył z reguły kobiet. Większe porządki odbywają się najczęściej przed świętami Bożego Narodzenia i Wielkanocą. Odchodzi się już od niemal obowiązkowego malowania izb przed tymi świętami. W okresie poprzedzającym uroczyste dni odbywają się generalne porządki, natomiast w ciągu roku z reguły raz w tygodniu gospodyni wykonuje pobieżne sprzątanie.

Dawniej na wsi, w okresie przedświątecznym, ozdabiano ściany wycinankami. Informatorka wspomina: „O panie! Na każde święta, to chodziły kobity na jarmark, złotego papieru nakupiły i takie ozdoby, kwiotki, kogutki, konie jak która umiała wycinały i to się na ścianę przyklejało”[6]. „Pod obrazami przyklejano (klejem z mąki i wody) wycinanki o kształcie kwadratowym lub okrągłym w różnych kolorach”[7]. Kolorowe wycinanki ozdabiały ściany zarówno swoimi kształtami oraz komponowanymi z nich przez gospodynie układami.

Ważnym elementem wiejskiej izby, który ulegał dekoracji w okresie Adwentu były święte obrazy. Miały one przede wszystkim znaczenie religijne, wartości estetycznych należałoby się doszukiwać w formach ich zdobień. „Obrazy jeszcze w latach 70-tych inf. przyozdabiała kwiatami, zielonymi gałązkami”[8]. Często wokół obrazów robiono tak zwane korony z żywych lub sztucznych (z bibuły) kwiatów. Otaczały one obraz dokoła. Były zakładane bezpośrednio na obraz lub znajdowały się w pewnym odstępie od niego: „Obrazy ozdabiano kwiatami i robiono tzw. koronę. Ze słomy robiono prostokąt wielkości ramy do której przyczepiano bibułowe kwiaty na drucikach. Całość przymocowywano do ramy tak, że stawała się niewidoczna”[9]. „(…) czasami korony były z jedliny i dopiero do jej gałązek przyczepiano kwiaty”[10].

Kolejnym istotnym elementem, który wpływał na wygląd wiejskiego wnętrza jest podłoga. W wywiadach, na których opieram swój tekst, pojawiają się wspomnienia z czasów, kiedy powszechna była podłoga w postaci klepiska. Z taką formą podłogi związane jest wysypywanie jej żółtym piaskiem na święta. „Zwyczaj wysypywania piaskiem wzorów na podłodze izby czy też podwórza (…) związany jest terytorialnie ze środkową Polską, z lewym brzegiem Wisły. (…) Wysypywanie wzorów przed świętami – aby w ten sposób izba nabrała uroczystego wyglądu – związane jest ściśle z „glinianą” bitą podłogą”[11]. Zwyczaj ten odnaleźć można również w radomskiem, popularne były tu ornamenty geometryczne lub motywy roślinne, niekiedy pojawiały się też postacie zwierzęta np. koguty. Informatorzy wspominają go ze swoich rodzinnych domów: „Piaskiem była sypana tylko w izbie – wzory: koła, kwadraty. Robiła to gospodyni”[12]. Zabiegi te miały na celu zwiększenie estetycznego wyglądu przestrzeni wizualnej chałupy, jedna z informatorek mówi wprost: „Podłoga w sieni była wysypywana piaskiem, żeby było ładnie”[13]. Zwyczaj ten odszedł w zapomnienie wraz z zastąpieniem klepisk podłogami z desek.

Przedświąteczne dekoracje chałup były niezwykle ważnym elementem, życia wiejskiego i świadczyły o właścicielach. „Skłonność do upiększania najbliższego otoczenia, przede wszystkim wnętrza mieszkalnego jest wyrazem bardzo zróżnicowanych potrzeb. Indywidualne odczucie piękna, harmonii, łączy się z aspiracjami społecznymi (naśladowania innych), chęcią zamanifestowania zamożności, wzbudzenia podziwu itp”[14]. Przykłady tych potrzeb można rozwijać i omawiać, można też wymienić ich o wiele więcej, zawsze jednak wśród nich najważniejszy był indywidualizm twórców wystrojów wiejskich wnętrz. Przez to każda dekoracja świąteczna zawsze nacechowana była subiektywizmem, co nadawało jej swoisty charakter.

Magdalena Szejgiec