Zamknij

"Przyleciały ptaki przez te rajskie krzaki, radujta się ludzie bo dzisiaj kusaki" . Ostatnie dni zapustne w Radomskiem

Popularne dziś słowo karnawał niemal zupełnie zastąpiło staropolskie określenie zapusty. Znaczenie tych terminów uznać można za podobne, a rozróżnienia ich należy szukać w etymologii obu słów. Spolszczony wyraz karnawał swoim pochodzeniem nawiązuje

Popularne dziś słowo karnawał niemal zupełnie zastąpiło staropolskie określenie zapusty. Znaczenie tych terminów uznać można za podobne, a rozróżnienia ich należy szukać w etymologii obu słów. Spolszczony wyraz karnawał swoim pochodzeniem nawiązuje
do francuskiego carnaval oraz włoskiego carnevale, oznaczających obrzęd pożegnania mięsa, odbywający się przed rozpoczęciem Wielkiego Postu. W Polsce pierwotnie na określenie tego okresu używano słowa zapusty, był to czas zabaw trwających „od Nowego Roku, albo
od święta Trzech Króli do środy popielcowej albo przez ostatni tydzień lub tylko trzy ostatnie dni (…) przed Popielcem. Te ostatnie trzy dni karnawału nosiły także staropolską nazwę mięsopust (…). Nazywano je również ostatkami, kusymi (diabelskimi) dniami, kusakami, dniami zapustnymi.”[1] Czas zapustny wypełniały zabawy i tańce, panowała powszechna wesołość i radość, był on zapowiedzią sześciotygodniowego okresu postu, w czasie którego takie zachowanie było niedopuszczalne.

We wspomnieniach mieszkańców radomskich wsi zgromadzonych w wywiadach przeprowadzonych podczas etnograficznych badań terenowych czytamy: „W czasie karnawału chodzili po wsi kolędziorze, odwiedzali wszystkie zagrody i składali gospodarzom życzenia. Za to dostawali datki w postaci jadła i wódki. Kolędnicy przebrani byli za śmierć, diabła, żyda i kozę.”[2] Kolędnicy wędrujący przez wieś swoje nadejście sygnalizowali grając hałaśliwie na różnych grzechotkach lub bębniąc kawałkami drewna w puste garnki. Wprowadzali oni w życie wsi zamieszanie, obowiązujące zasady na ten czas traciły swą ważność, a świat przedstawiany przez kolendziorzy stawał się rzeczywistością ukazaną na opak, możliwą tylko w tych dniach.

Huczne zabawy trwały przez całe zapusty, informator wspomina: „był to czas
w którym wszyscy się bawili, weselili. Urządzano co sobotę, niedzielę zabawy najczęściej
w tych domach, gdzie były młode panny. Grano na takich zabawach na skrzypcach, bębnie, organach. W zabawach brali udział młodzi ludzie, kawalerowie i panny z danej wioski,
a także zaproszeni znajomi z sąsiednich wiosek.”[3]

W przeróżne zabawy i uciechy szczególnie bogaty był kusy wtorek czyli ostatni dzień karnawału: „Zapusty kończyły się tzw. Kusakami. Kusaki były zawsze we wtorek przed Popielcem. Urządzano wówczas huczne zabawy.”[4] Bawiono się w tym czasie przy muzyce oraz śpiewie. Oto kilka przyśpiewek popularnych w tym dniu:

„Przyleciały ptaki przez te rajskie krzaki, radujta się ludzie bo dzisiaj kusaki.”[5]

„Zagraj, ze mi zagraj muzykancie młody co to ja ci zapłacę z tamtej strony wody. Muzykant nie chce grać, dziewczyna nie chce dać. Czerwone jabłuszko z kieszoneczki widać.

Chłopcy moje chłopcy ja wasza dziewczyna jak będzie co złego to wasza przyczyna.

Byłabyś dziewczyno moja kompaneczka, ale już nie będziesz bo masz kochaneczka.

-Janku mój przy mnie stój u łóżeczka mego nie żałuj pocałuj lica rumianego.”[6]

„Dziś zapusty

Dziś ostatni wtorek tłusty

Chwytaj pączek na widelec

Bo to jutro już Popielec”[7]

„Dziś, dziś w Ostatki

Zbieraj panno swe manatki

Bo jak jutro cię znajdziemy

To Ci klocka już przypniemy”[8]

Zabawy w chałupach czy karczmach kończyły się we wtorek wraz z wybiciem północy, na tych którzy odważyli się zostać i bawić dłużej, wedle ludowych wierzeń, czekała za drzwiami śmierć. Zabawy, tańce i ogólna radość kończyły czas karnawału, a zaczynał okres długiego, bo 40 dniowego, Wielkiego Postu.

Pisząc o zwyczajach żegnania karnawału warto wspomnieć ponadto o Ścięciu Śmierci w kusy wtorek w Jedlińsku, miasteczku położonym 10 km na północ od Radomia. W ostatni dzień karnawału na miejskim rynku odbywa się wielkie widowisko, które corocznie odgrywane jest według XIX-wiecznego scenariusza.

Udokumentowana historia tego zwyczaju sięga XIX wieku: „Pierwsza wzmianka dotycząca jedlińskiego zwyczaju ścięcia śmierci pochodzi z roku 1860. Zamieszczona była w Gazecie Codziennej nr 50 na podstawie relacji przesłanej do redakcji przez ówczesnego proboszcza tamtejszej parafii ks. Jana Kloczkowskiego.”[9] Z całą pewnością stwierdzić można, że Ścięcie Śmierci w Jedlińsku odbywało się też we wcześniejszych latach, gdyż to na ich podstawie powstał scenariusz stworzony przez księdza Kloczkowskiego.

Współcześnie na ulice miasteczka wychodzą już z samego rana przebierańcy nazywani w Jedlińsku kusakami. Bawią się oni i świętują bo mający nadejść nazajutrz Wielki Post zabrania takich uciech, harce te mają na celu zapowiedzenie głównego widowiska jakim jest sąd nad Śmiercią a w jego rezultacie ścięcie jej. Widowisko rozpoczyna się w godzinach popołudniowych. Mieszkańcy miasta biorący udział w przedstawieniu, przejęci wiadomością Kantego, dziada kościelnego, o tym że:

„Śmierć się dziś upiła

I ostrą swą kosę gdzieś w Tocznem zgubiła

Sama pod Spaloną Groblą mocno spała

I leżąc okropnie i strasznie chrapała”[10]

Postanawiają Śmierć pojmać i przed sądem ją postawić. Ten zaś skazuje ją na ścięcie. Scena sądzenia Śmierci odbywa się w obecności publiczności zgromadzonej na rynku miasteczka. Kiedy z miasta Śmierć zostanie w trumnie wywieziona, członkowie przedstawienia oraz jego publiczność bawią się do północy, bowiem Śmierć została pokonana. Zwyczaj ten jest ostatecznym pożegnaniem wszystkich zabaw i uciech. Jest definitywnym zakończeniem karnawału ale również pożegnaniem zimowego okresu obrzędowego.

Zapusty kończą się wraz z nadejściem Środy Popielcowej, była ona nieprzekraczalna granica dla zabaw, wraz z jej nastaniem rozpoczynał się czas wielkopostnej powagi i skupienia.


[1] B. Ogrodowska, Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, Warszawa 2004, s. 85.

[2] Inf. K. D., ur. 1900 r., z Tomaszówki, Aarchiwum MWR.

[3] Inf. S. M., ur. 1914 r., z Tomaszówki, Archiwum MWR.

[4] Inf. M.M., ur. 1914 r., z Tomaszówki, Archiwum MWR.

[5] Inf. F.P., ur. 1912 r., z Janiszowa, Archiwum MWR.

[6] Inf. S.M., ur. 1909 r., z Poręby, Archiwum MWR.

[7] Inf. M.S., ur. 1904 r., z Piotrawina, Archiwum MWR.

[8] Tamże.

[9] A. Zieleziński, Ścięcie Śmierci w Jedlińsku. „Rocznik Muzeum Radomskiego 1978”, Radom 1979, s. 67.

[10] Tamże.

Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego 2014-2020

×

Drogi Użytkowniku!

Administratorem Twoich danych jest Muzeum Wsi Radomskiej z siedzibą przy ulicy Szydłowieckiej 30 w Radomiu, zarejestrowanym w Rejestrze Instytucji Kultury prowadzonym przez Samorząd Województwa Mazowieckiego pod numerem RIK/21/99 NIP 796-007-85-07.   Nasz e-mail to  muzeumwsi@muzeum-radom.pl, a numer telefonu 48 332 92 81. Z Inspektorem Ochrony Danych (IOD) skontaktujesz się mailem iod@rodo-radom.pl

Co do zasady Twoje dane zbieramy wyłącznie w celach związanych ze statutowymi zadaniami MUZEUM. Przetwarzamy Twoje dane zgodnie z prawem: w przypadku gdy przetwarzanie jest niezbędne do wypełnienia obowiązku prawnego ciążącego na nas jako administratorze, wykonania umowy oraz gdy przetwarzanie jest niezbędne do wykonania zadania realizowanego w interesie publicznym. Zawsze prosimy Cię o podanie tylko takiego zakresu danych, jaki jest niezbędny do realizacji naszych celów:

gromadzenie zabytków w statutowo określonym zakresie; katalogowanie i naukowe opracowywanie zgromadzonych zbiorów; przechowywanie gromadzonych zabytków, w warunkach zapewniających im właściwy stan zachowania i bezpieczeństwo, oraz magazynowanie ich w sposób dostępny do celów naukowych; zabezpieczanie i konserwację zbiorów oraz, w miarę możliwości, zabezpieczanie zabytków archeologicznych nieruchomych oraz innych nieruchomych obiektów kultury materialnej i przyrody; urządzanie wystaw stałych i czasowych; organizowanie badań i ekspedycji naukowych, w tym archeologicznych; prowadzenie działalności edukacyjnej; popieranie i prowadzenie działalności artystycznej i upowszechniającej kulturę; udostępnianie zbiorów do celów edukacyjnych i naukowych; zapewnianie właściwych warunków zwiedzania oraz korzystania ze zbiorów i zgromadzonych informacji; prowadzenie działalności wydawniczej, prowadzenie strony www, w tym zakresie serwisów, które poprawiają jakość naszej pracy i poziom oferowanych usług.  

W trosce o bezpieczeństwo zasobów Muzeum informujemy Cię, że będziemy monitorować siedzibę Muzeum z poszanowaniem Twojej ochrony do prywatności. W tym wypadku będziemy działać w oparciu o przepisy prawa i w celu wykonania zadania realizowanego w interesie publicznym.

Nie będziemy przekazywać Twoich danych poza Polskę, ale możemy udostępnić je podmiotom, które wspierają nas wypełnianiu naszych zadań. Działamy w tym przypadku w celu wypełnienia obowiązków prawnych, które na nas spoczywają oraz w związku z wykonaniem zadań realizowanych w interesie publicznym.

Twoje dane będziemy przetwarzać w oparciu o przepisy prawa obowiązujące w naszym kraju, tak długo, jak przetwarzanie jest  niezbędne do wypełnienia obowiązku prawnego ciążącego na nas jako administratorze; także w związku z realizacją zadań publicznych oraz do momentu ustania przetwarzania w celach planowania związanego z organizacją funkcjonowania Muzeum.

Przysługuje Ci prawo do żądania dostępu do swoich danych osobowych, ich sprostowania, ograniczenia przetwarzania oraz, w zależności od podstawy przetwarzania danych osobowych, także prawo do wniesienia sprzeciwu wobec ich przetwarzania oraz prawo do ich przenoszenia i usunięcia.

Jeżeli przetwarzanie danych odbywa się na podstawie zgody, masz prawo do cofnięcia tej zgody w dowolnym momencie, jednak bez wpływu na zgodność z prawem przetwarzania, którego dokonano na podstawie zgody przed jej cofnięciem.

Przysługuje Ci również prawo wniesienia skargi do organu nadzorczego, którym jest Prezes Urzędu Ochrony Danych Osobowych, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa, gdy uznasz, że przetwarzanie Twoich danych osobowych narusza przepisy prawa.

Podanie danych osobowych jest obligatoryjne w oparciu o przepisy prawa; w pozostałym zakresie dobrowolne, ale odmowa ich podania może uniemożliwić podjęcie współpracy, realizację umowy czy usługi.

Szczegółowe zasady ochrony Twojej prywatności znajdują się w naszej Polityce Prywatności i Polityce Cookies.

Administrator Danych Osobowych .