Na ile nietypowych sposobów można ufundować i wznieść kapliczkę?
Kilka przykładów z regionu radomskiego
Jak już niejednokrotnie w artykułach opisujących małą architekturę sakralną było zaznaczane, jedną z najciekawszych kwestii związanych z przydrożnymi kapliczkami, figurami i krzyżami jest różnorodność i bogactwo ich inskrypcji. Problematyka napisów była już prezentowana czytelnikom portalu Muzeum Wsi Radomskiej – czy to dosłownie, jako główny temat danego artykułu[1], czy też jako jeden z istotnych wątków ubocznych[2]. W tym miejscu chciałbym zatrzymać się nad tym, jak na cokołach przydrożnych obiektów sakralnych regionu radomskiego prezentowana jest kwestia ich fundacji i wzniesienia. A konkretnie: w jaki sposób określani są fundatorzy kapliczek, figur i krzyży, jak nazywana jest sama czynność ich fundacji i wzniesienia oraz jakie inskrypcyjne kurioza można w tej dziedzinie spotkać.
Omawiając tak zakreśloną problematykę będziemy się poruszać przede wszystkim wokół sprawy nie do końca poprawnego posługiwania się językiem polskim w piśmie. To właśnie głównie takie kwestie jak nieznajomość zasad gramatyki i ortografii, używanie wyrażeń wziętych z gwary, czy pojmowanie pewnych kluczowych kwestii „na chłopski rozum”, przyczyniły się do tego, że dziś na cokołach przydrożnych obiektów sakralnych znajduje się całkiem sporo ciekawych świadectw bogactwa naszej kultury ludowej. Warto to na samym początku mocno podkreślić – omówione niżej z formalnego punktu widzenia niepoprawne napisy stanowią właśnie o bogactwie rodzimej kultury, są cennymi zabytkami jej wielowiekowego kształtowania się, czy wreszcie – po prostu – świadectwami niezwykłej giętkości języka polskiego.
Kilka przykładów interesującej nas kwestii sposobu określania podmiotu fundującego kapliczkę, figurę, czy krzyż oraz nazywania czynności ich wzniesienia, zostało już zasygnalizowanych w artykule zatytułowanym „Jak znaczki z usterką”, omawiającym najciekawsze błędy pojawiające się w inskrypcjach obiektów sakralnych okolic Radomia. Tu problematyka ta zaprezentowana jest jako osobny temat, w wersji poszerzonej o materiał zdobyty w toku dalszej inwentaryzacji oraz poddana bardziej szczegółowej analizie.
Na początek kilka słów na temat sposobów ujmowania grupy osób, dzięki którym mogła powstać konkretna kapliczka, figura, czy krzyż – czyli fundatorów. Okazuje się, że obok poprawnego użycia tego rzeczownika (które niewątpliwie jest najczęstsze), spotkać można w okolicach Radomia (wcale nierzadko) także inne, chybiące polszczyźnie formy. Najbardziej rozpowszechniona z nich to
"fądatorowie"
Sformułowanie takie odnajdziemy w różnych miejscowościach regionu radomskiego. Zarówno na jego północnych rubieżach, gdzie „fądatorami” określani są np. inicjatorzy wzniesienia w 1909 r. krzyża z Piaseczna (gm. Jedlińsk)[3] i pochodzącej z 1925 r. kapliczki w Kadłubie (gm. Stara Błotnica)[4], jak i na południowych krańcach regionu. Tu dla przykładu taka forma określenia grona inicjatorów powstania utrwalona została na dwóch krzyżach małżeńskich, stojących na terenie wsi Pakosław (gm. Iłża). Jeden z nich powstał w 1900 r., drugi pochodzi z 1922 r.[5] Taką zniekształconą formę rzeczownika „fundator” udało się udokumentować także na wschód od Radomia, na cokołach dwóch bliźniaczych kapliczek z miejscowości Zakrzówek (1935, gm. Kazanów) i Odechowiec (1936, gm. Skaryszew).
Drugą grupę obiektów z niepoprawnym zapisem rzeczownika określającego inicjatorów wykonania kapliczek, stanowią te, na których cokołach wyryto we wszelkich przypadkach napis
"fondator"
Przykładem mogą tu być: kapliczka przydrożna z 1909 r. w Rudzie Małej (gm. Kowala)[6], kamienny krzyż z 1934 r. w Piłatce (gm. Iłża)[7], czy krzyż przydrożny z 1908 r., stojący u zbiegu ulic Słowackiego i Skaryszewskiej w Radomiu[8]. Warto zauważyć, że wersja "fondator" jako odpowiadająca zapisowi w języku rosyjskim, a także jej zniekształcony, fonetyczny zapis "fądator" swą genezę mają najprawdopodobniej jeszcze w czasów zaboru i co za tym idzie są świadectwem rusyfikacji. Jak widać po datach rocznych przytaczanych tu wybranych inskrypcji, dziesięciolecia trwania ojczyzny pod zaborem rosyjskim i poddawania szczególnie chłopów programowej rusyfikacji, odzywały się z pozoru niedostrzegalnym echem na cokołach kapliczek jeszcze przez długie lata po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.
Ponadto udało się udokumentować jeszcze kilka innych, pojedynczych błędnych form zapisu interesującego nas rzeczownika:
"fóndator"
Taki jego zapis utrwalony został na cokole figury NMP Niepokalanej z 1904 r. we wspominanym już Pakosławiu[9].
„fudatorowie”
Tak określili się sprawcy powstania kamiennej kapliczki z 1909 r. z przywoływanego już także Piaseczna[10]. Warto też w tym miejscu wspomnieć, że jeszcze niewiele ponad 100 lat temu grupa tercjarzy parafii Błotnica, wznosząc przydrożny krzyż w 1915 r., użyła na jego cokole archaicznej formy interesującego nas słowa: „fundacya”[11].
Język polski okazuje się wyjątkowo bogaty w słowa pozwalające określić czynność utworzenia danej kapliczki, figury, czy krzyża. Podobne obiekty można między innymi:
- - kłaść[12],
- - ofiarować[13],
- - postawić[14],
- - wybudować[15],
- - wystawić[16],
- - wznieść[17].
Pora przejść zatem do równie ciekawych, często zadziwiających czasownikowych określeń samej czynności ufundowania i wzniesienia małych obiektów sakralnych. Pozostając jeszcze przy słowie „fundator” przyjrzyjmy się jak czynność wywodzącą się od niego określili na cokole przydrożnego krzyża mieszkańcy Studzienic (gm. Przytyk). Treść wyrytej na obiekcie inskrypcji brzmi następująco:
NA HWAŁĘ
BOGU
WYFUNDOWALI
TE FIGURE
WŁOŚCIANIE
W: STUDZINICE
1901 R.[18]
Poza niecodzienną formą czynności zainicjowania dzieła wzniesienia krzyża, nazwaną tu „wyfundowaniem”, na cokole obiektu, w słowie „chwała”, utrwalony został też jeden z charakterystycznych błędów ortograficznych, jaki spotkać można w inskrypcjach naszego regionu. Nie obyło się też bez błędu w zapisie nazwy miejscowości. Z dzisiejszej perspektywy na pewno nieco niezrozumiała wydaje się forma dwóch kolejnych zapisów określających czynność wzniesienia obiektu małej architektury sakralnej. Chodzi o czasownik „wznosić”, który na licu przydrożnej kapliczki z Niedarczowa (gm. Kazanów) przybrał taką postać (w odpisie cała treść inskrypcji):
MIESZKAŃCY NIEDARCZOWA
DOL KOL W ZNIEŚLI TA PAMIĄ
TKE W IMIE BOŻE ICH PRACOM
I ZAMIAROM POBŁOGOSŁAWBOŻE[19]
W podobny sposób - „w zniesiona” została przydrożna „figura” z miejscowości Guzów (gm. Orońsko), na której piszącemu te słowa udało się dopatrzeć bardzo rzadkiej (bo jedynej stwierdzonej dotąd w regionie) sygnatury kamieniarskiej „F. WCISŁO”. Pełna inskrypcja na tym przydrożnym krzyżu brzmi następująco:
KTÓRYŚ CIERPIAŁ
ZA NAS RANY
JEZU CHRYSTE
ZMIŁUJ SIĘ NADNAMI
FIGURA W ZNIESIONA
KOSZTEM GROMADZKIM
1910 ROKU[20]
Podobnego „stylu rozłącznego” użył fundator i budowniczy kamiennego krzyża przydrożnego ze znanej nam już Dąbrowy Kozłowskiej. W przypadku tego obiektu mamy do czynienia ze zbiegiem kilku interesujących czynników, sprawiających, że jest on ponadprzeciętnie cenny (rzadka sygnatura kamieniarska W. Piotrowskiego z Radomia, błędy ortograficzne). W odniesieniu do najbardziej nas interesującej czynności wybudowania obiektu napis na jego cokole głosi:
TE PAMIATKE PO STAWIŁ
JAKÓP ISKRA
[1909 R. ?][21]
Bodaj najciekawszym i jedynym w swoim rodzaju przykładem zapisu czynności zainicjowania i sfinalizowania dzieła wybudowania małego obiektu sakralnego, jest inskrypcja z kamiennej kapliczki przydrożnej z miejscowości Łęgonice Małe (gm. Odrzywół). Zacytujmy treść napisu wyżłobionego na cokole tego obiektu:
TE PAMIATKE w SCZELI
CZCIGODNI CZCICIELE
NAJŚ. MARYI PANNY[22]
Kończąc opis nietypowych, czasami - z dzisiejszego punktu widzenia – śmiesznie błędnych napisów z cokołów przydrożnych kapliczek figur i krzyży, odnoszących się do grona ich fundatorów i samej czynności wybudowania, chciałbym przywołać treść jednej ze szczególnie ciekawych takich właśnie inskrypcji. Łączy ona w sobie kilka interesujących wątków i poza samą kwestią sformułowania słowa „fundacja” wkracza na nieomawiany dotąd temat swoistej „autopromocji” osób, które w dawnych czasach wznosiły kapliczki. To w jaki sposób i co fundatorzy kapliczek na przestrzeni wieków pragnęli w sposób szczególny uwypuklić w treści inskrypcji z pewnością wymaga odrębnych, pogłębionych badań, popartych szeroką kwerendą i inwentaryzacją terenową. Dowodem na to, że owoce takiej pracy z pewnością były wielce interesujące, niech będzie poniższy odpis inskrypcji z kamiennego krzyża znajdującego się w miejscowości Teklinów – Głęboka Droga (gm. Przysucha):
S†P
NA CEŚĆ I NACHWAŁE
PANU BOGU
ZFUNDOWAŁA TEN KRZYŻ
JÓZEFA KAMODA ŻONA NIE-
BOSCYKA PAWŁA KAMODA
I JÓZEF KAMODA ŻONA PAULI
NA JÓZEF SLEĆ ŻONĄ MARY-
ANA ROCH SZÓSTKA ŻONĄ
KATARZYNĄ
JAN SIATKOWSKI ŻONĄ
1904
JAN GUT ROGÓW[23]
Paweł Puton
Radom, 17-18 czerwca 2019 r.
[1] P. Puton,"Jak znaczki z usterką..." Kapliczki, figury i krzyże z błędami w inskrypcjach, data publikacji: 16 VIII 2016 r., http://www.muzeum-radom.pl/turystyka/zabytki/jak-znaczki-z-usterka-kapliczki-figury-i-krzyze-ziemi-radomskiej-z-bledami-w-inskrypcjach/1884; P. Puton, „Mądrość z cokołów”. Kapliczki regionu radomskiego ozdobione ciekawymi inskrypcjami o wymowie filozoficznej, duchowej i społecznej; data publikacji: 20 VII 2017 r., http://www.muzeum-radom.pl/turystyka/zabytki/madrosc-z-cokolow-kapliczki-regionu-radomskiego-ozdobione-ciekawymi-inskrypcjami-o-wymowie-filozoficznej-duchowej-i-spolecznej/2114 [dostęp: 17 VI 2019 r.].
[2] P. Puton, Krzyże „małżeńskie” z dawnych przedmieść Radomia, data publikacji: po 22 VII 2015 r., http://www.muzeum-radom.pl/turystyka/zabytki/krzyze-malzenskie-z-dawnych-przedmiesc-radomia/1619; P. Puton, "Od wojny... zachowaj nas Panie!" Suplikacyjne kapliczki regionu radomskiego z czasu II wojny światowej, data publikacji: 19 I 2016 r., http://www.muzeum-radom.pl/turystyka/zabytki/od-wojny-zachowaj-nas-panie-suplikacyjne-kapliczki-regionu-radomskiego-z-okresu-ii-wojny-swiatowej/1742; P. Puton, "Kapliczki milenijne". Pamiątki tysiąclecia chrztu Polski, data publikacji: 13 IV 2016 r., http://www.muzeum-radom.pl/turystyka/zabytki/kapliczki-milenijne-pamiatki-tysiaclecia-chrztu-polski/1794; P. Puton, "X.J.W.P.B.K.S." Ksiądz Jan Wiśniewski jako miłośnik i fundator kapliczek. W 140. rocznicę urodzin kapłana, data publikacji: 18 V 2016 r., http://www.muzeum-radom.pl/turystyka/zabytki/x-j-w-p-b-k-s-ksiadz-jan-wisniewski-jako-milosnik-i-fundator-kapliczek-w-140-rocznice-urodzin-kaplana/1821; P. Puton, "Pamiątki Wielkiej Wojny". Kapliczki regionu radomskiego z czasów I wojny światowej, data publikacji: 22 VIII 2017 r., http://muzeum-radom.pl/turystyka/zabytki/pamiatki-wielkiej-wojny-kapliczki-regionu-radomskiego-z-czasow-i-wojny-swiatowej/2128 [dostęp: 17 VI 2019 r.].
[3] B. Cieślak, Perły i perełki architektury gminy Jedlińsk, Jedlińsk [2009], s. 75.
[4] B. Cieślak, Zachować dobro..., Stara Błotnica 2014, s. 56.
[5] Inwentaryzacja własna 30 VII 2016 r. Por.: L. Żmijewski, Dróżkami Matki Bożej, Starachowice 2011, s. 76; Ł. Babula, Kapliczki, figury i krzyże przydrożne gminy Iłża. Album – przewodnik, Iłża 2014. , s. 76.
[6] Inwentaryzacja własna: 19 VII 2016 r.
[7] Ł. Babula, dz. cyt., s. 79.
[8] A. Jelski, Karta ewidencji zabytku ruchomego – Krzyż na cokole, ul. Słowackiego przy wlocie ul. Skaryszewskiej, Radom 1992, Archiwum Delegatury w Radomiu WUOZ; P. Puton, Karty ewidencyjne murowanych kapliczek, figur i krzyży: Krzyż na cokole, ul. J. Słowackiego\ Skaryszewska. Karta B-004, Radom 2005; B-004a, Radom 2010. Archiwum Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Radomia; P. Puton, Krzyż przy zbiegu ulic Skaryszewskiej i Słowackiego. Przydrożne świadectwa wiary naszych przodków (2), „dni. Dobra Nowina z Idalina”, 2015, nr 2, s. 23-24.
[9] Ł. Babula, dz. cyt., s. 74-75.
[10] B. Cieślak, Perły i perełki architektury gminy Jedlińsk..., s. 76.
[11] B. Cieślak, Zachować dobro..., s. 82.
[12] Jak uczynili np. twórcy kamiennego krzyża z 1922 r. w Iłży. Patrz: Ł. Babula, dz. cyt., s. 42.
[13] Jak uczynili np. twórcy kapliczki przydrożnej z 1938 r. w Paciorkowej Woli (gm. Zwoleń). Inwentaryzacja własna: 22 II 2015 r., Porównaj: R. Krawczyk, Przydrożne kapliczki, figurki i krzyże. Zwoleń i okolice, Zwoleń 2008, s. 24.
[14] Jak uczynili np. twórcy kapliczki przydrożnej z 1938 r. w Dąbrowie Kozłowskiej (gm. Jastrzębia). Inwentaryzacja własna: 24 VIII 2016 r.
[15] Jak uczynili np. twórcy kamiennego krzyża z XIX w. w Iłży. Patrz: Ł. Babula, dz. cyt., s. 41.
[16] Jak uczynili np. twórcy kapliczki przydrożnej z 1906 r. w Czyżówce (gm. Stara Błotnica). Inwentaryzacja własna: 1 IX 2015 r.
[17] Jak uczynili np. twórcy kamiennego krzyża z 1907 r. w Gaworzynie (gm. Iłża). Inwentaryzacja własna: 4 V 2014 r.
[18] Inwentaryzacja własna: 19 VII 2017 r. Porównaj: J. Gajewska [red.], Tam, gdzie spotykają się wszystkie światy. Gmina Przytyk, Radom 2005, s. 19.
[19] Inwentaryzacja własna: 08 XI 2015 r.
[20] Inwentaryzacja własna: 27 VIII 2016 r.
[21] Inwentaryzacja własna: 24 VIII 2016 r. Porównaj: D. Szegda-Pestka, Na szlaku kapliczek, Jedlnia 2013, s. 14.
[22] Odpis inskrypcji dokonany na podstawie fotografii obiektu autorstwa Rafała Terknera zamieszczonej na serwisie „Fotopolska” https://mazowieckie.fotopolska.eu/Legonice_Male_K [dostęp: 18 VI 2019 r.].
[23] Za przesłanie informacji o obiekcie i jego fotografii dziękuję serdecznie p. Markowi Duminowi.
