Immaculata w zbiorach Muzeum Wsi Radomskiej

Typ przedstawienia Matki Boskiej Immaculaty (łac. "Niepokalanej") wykształcony w XVII wieku a najbardziej popularny w okresie baroku i rokoka, zwłaszcza w sztuce włoskiej i hiszpańskiej ukazuje młodzieńczą Marię bez Dzieciątka.

Typ przedstawienia Matki Boskiej Immaculaty (łac. „Niepokalanej”) wykształcony w XVII wieku a najbardziej popularny w okresie baroku i rokoka, zwłaszcza w sztuce włoskiej i hiszpańskiej ukazuje młodzieńczą Marię bez Dzieciątka. Głowę jej okala świetlisty obłok, promienista gloria bądź wieniec z gwiazd. Przedstawiona frontalnie, w całej postaci, z dłońmi złożonymi modlitewnie lub trzymająca berło. Z półksiężycem u stóp oraz wężem owiniętym wokół kuli świata, często w otoczeniu aniołów, a niekiedy adorowana przez świętych[1].

W zbiorach Muzeum Wsi Radomskiej znajduje się pięć przedstawień Matki Boskiej Immaculaty, które prezentują trzy typy ikonograficzne. Pierwszy wyobraża Matkę Boską z rozłożonymi ramionami, kojarzący się z przedstawianiem Mater Misericordiae, będącym najbardziej popularnym w XIV i XV wieku[2] oraz z wizją z 1830 roku, w której św. Katarzyna Labouré zobaczyła medalik z Matką Boską tzw. cudowny medalik, na którego awersie ujrzała Matkę Boską z wyciągniętymi ku ziemi ramionami (symbol spływających łask) i węża pod stopami, natomiast na rewersie krzyż z napisem I. M. (Immaculata Maria – Niepokalana Maryja) z dwoma sercami: jedno z cierniami, drugie przebite mieczem[3]. Drugi z przedstawień pokazuje Matkę Boską z rękoma w geście modlitewnym w otoczeniu aniołów, natomiast ostatni wyobraża Matkę Boską Niepokalaną w bizantyzującym ujęciu z dzieciątkiem w lewej dłoni i berłem w prawej tzw. Niepokalaną z Dzieciątkiem.

W artykule z 1987 roku Małgorzata Biernacka pisząc o przedstawieniu Matki Boskiej w typie Immaculata, zauważyła że różni się ono od innych wizerunków przede wszystkim tym, że nie były, jak w przypadku Zwiastowania czy Nawiedzenia, oparte o tekst Ewangelii, ponieważ Pismo Święte nic o poczęciu Marii nie wspomina. Inspiracjami do stworzenia tego typu przedstawienia były niektóre fragmenty Starego Testamentu

„Jam narcyz Szronu,

lilia dolin.

Jak lilia pośród cierni,

tak przyjaciółka ma pośród dziewcząt.” (Pieśń nad Pieśniami, 2-1)[4]

„Cała piękna jesteś, przyjaciółko moja,

i nie w tobie skazy” (Pieśń nad Pieśniami, 4-7)[5]

„ Podziwiają ją dziewczęta i zwą ją szczęśliwa,

królowe i nałożnice ją wysławiają:

Kimże jest ta, która świeci z wysoka jak zorza,

piękna jak księżyc, jaśniejąca jak słońce,

groźna jak zbrojne oddziały” (Pieśń nad Pieśniami, 9-10)[6]

oraz fragmentu dwunastego rozdziału Apokalipsy[7]

„Potem wielki znak ukazał się na niebie:

Niewiasta obleczona w słońce

i księżyc pod jej stopami,

a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu” (Ap 12,1)[8].

„I został stracony wielki Smok,

Wąż starodawny,

który się zwie diabeł i szatan,

zwodzący całą zamieszkałą ziemię;

został strącony na ziemię” (Ap 12,9)[9]

Wszystkie przedstawienia znajdujące się w Muzeum Wsi Radomskiej łączy ten sam sposób kompozycyjny postaci Matki Boskiej otoczonej promieniami słonecznymi, z sierpem księżyca i wężem pod stopami. Bardzo ważną rolę w tychże przedstawieniach odgrywa księżyc, który symbolizuje nadrzędność wieczności nad tym co zmienne i przemijające[10]. Wiąże się to z głęboką symboliką relacji pomiędzy Księżycem a Kościołem (Luna-Eclesia), gdzie księżyc mający bezpośredni związek z wodą, urodzajnością i płodnością, wspomaga Kościołowi rodzić wiernych za pomocą wody chrzcielnej. Z czasem symbolika księżyca jako obrazu Kościoła przeniosła się na symbolikę Najświętszej Dziewicy przedstawiającej ją jako apokaliptyczną Niewiastę z półksiężycem pod stopami[11]. Tutaj księżyc deptany przez Marię przybrał symbolikę zła i grzechu. Od XVI wieku księżyc zaczął oznaczać czystość i Niepokalane Poczęcie Madonny, nazywanej „Piękna jak księżyc”[12]. Natomiast symbolika promieni słonecznych oblegających postać Matki Boskiej łączy się z Apokalipsą, w której na niebie ukazał się „wielki znak” Niewiasty „obleczonej w słońce” będący obrazem matki Boga i Kościoła[13]. Tutaj należy zaznaczyć, że aureola obejmująca całą postać przysługuje tylko Chrystusowi i Jego najświętszej Matce[14].

„Matka Boska Niepokalana”, przełom XIX i XX wieku

oleodruk

nr inw. MWR 7066

Oleodruk pt. „Matka Boska Niepokalana” o nr. inw. MWR 7066 (il. nr 1), wyobraża Matkę Boską w złotej koronie z dwunastoma gwiazdami okalającymi jej głowę. Ubrana w biało niebieskie szaty z linearnie układającym się wokół jej postaci promieniami słonecznymi. Matka Boska stojąca na globie lewą stopą przydeptuje węża – symbol grzechu, zaś z jej otwartych rąk spływają promienie słoneczne. Na wysokości stóp MB półksiężyc. Ten typ kompozycyjny przywodzi na myśl przedstawienia Tota Pulchra, o którym jest mowa w Księdze Judyty. W biblijnej Judycie upatrywano Marię, jako przedstawicielkę nowego ludu Bożego wiernej wykonawczyni planów Bożych[15]. Tota Pulchra oznaczała czystość Matki Boskiej i dlatego ukazywana była jakby w zawieszeniu pomiędzy światem ziemskim a niebiańskim. Takie wyobrażenie widzimy na omawianym oleodruku, na którym postać Marii została jakby zawieszona pomiędzy światami. Gwiazdy okalające głowę Matki Boskiej symbolizują 12 Apostołów i Ducha Świętego[16], natomiast według Dorothea’y Forstner gwiazdy symbolizują ideę Boską, według której stworzone życie koncentruje się - zgodnie z planem Bożym - na Bogu i dopełnia przeznaczenia, które wyznaczył mu Bóg[17].

„Matka Boska”, przed II wojną światową

oleodruk

nr inw. MWR/KM 10015/I

W podobnej stylistyce jest kolejny oleodruk w zbiorach Muzeum Wsi Radomskiej pt. „Matka Boska” o nr. inw. MWR/KM 10015/1 (il. nr 2). Różni się on od poprzedniego tym, iż na tym przedstawieniu Matka Boska nie posiada złotej korony, a całość obrazu dodatkowo została udekorowana bordową tkaniną, oraz złotym sznurkiem syntetycznym.

„Niepokalane Poczęcie Matki Boskiej”, przełom XIX i XX wieku

oleodruk

nr inw. MWR/KM 13208/I

Ciekawym przedstawieniem w typie Immaculaty jest wyobrażenie Matki Boskiej pt. „Niepokalane Poczęcie Matki Boskiej” o nr. inw. MWR/KM 13208/I (il. nr 3). Wyobrażenie to nawiązuje do Arbor Virginis charakteryzującego się przedstawieniem MB stojącej na liliach biegnących z serc św. Anny i św. Joachima symbolizującego poczęcie Matki Boskiej. Zaś na omawianym oleodruku łodygi lilii nie wychodzą z serc rodziców Marii, lecz z wizerunków trzech Papieży – od lewej Piusa IX, Piusa X i Leona XIII. Wydaje się, że zmiana wprowadzona przez autora oleodruku sprawiła iż obraz zatracił swój pierwotny sens przekazu przez co stał się kontrowersyjny. Kolejnym ciekawym elementem jest napis wokół, głowy postaci Marii, który w swojej formie przypomina nimb:

O MARJO BEZ GRZECHU POCZĘTA MÓDL SIĘ ZA NAMI, KTÓRZY SIĘ DO CIEBIE UCIEKAMY

Maria ubrana w biało niebieskie szaty trzyma w prawej dłoni kwiat lilii zaś z lewej dłoni wypływają promienie słoneczne. Postać Marii stoi na niebieskim globusie, gdzie prawą stopą przygniata węża, zaś lewą półksiężyc. Poniżej biegnie napis oddzielający strefę niebiańską od ziemskiej :

NIECH BĘDZIE BŁOGOSŁAWIONE ŚWIĘTE I NIEPOKALANE POCZĘCIE NAJŚWIĘTRZEJ MARJI PANNY MATKI BOŻEJ

NADAŁ LEON XIII 1878 ROK

W strefie ziemskiej jak już wspominałam występują portrety Papieży z podpisami.

Od prawej strony:

PIUS IX

OGŁOSZENIE DOGMATA

8 GRUDZIEŃ 1854

PIERWSZY 50 – CIE PIUS X LETNI JUBILEUSZ 1904 ROK.

LEON XIII

USTANOWIENIE OBCHODU JUBILEUSZU 26 MAJA 1908 ROK

W części centralnej strefy ziemskiej plac św. Piotra w Rzymie. Na wysokości stóp MB półksiężyc.

„Matka Boska Zebrzydowska”, I poł. XX wieku

oleodruk

nr inw. MWR/KM 6930/I

Oleodruki były często jedyną formą przekazu oraz rozpowszechnienia wizerunków sanktuaryjnych Matki Boskiej. Takim właśnie przykładem jest „Matka Boska Zebrzydowska”. Tychże oleodruk o nr. inw. MWR/KM 6930/I (il. nr 4) jest kopią cudownej figury znajdującej się w Kalwarii Zebrzydowskiej. Przedstawia on
w bizantyzującym ujęciu Matkę Boską z dzieciątkiem, w złotych koronach, w towarzystwie postaci oraz głów aniołów. Maria i Dzieciątko przyodziani w szare szaty. Matka Boska w prawej dłoni trzyma berło zaś w lewej dzieciątko, które prawą ręką błogosławi, a w lewej trzyma jabłko królewskie - symbol władzy. Typ ujęcia Matki Boskiej przywodzi na myśl wyobrażenia Matki Bożej Zwycięskiej oraz Matki Bożej Niepokalanej adorowanej przez chóry anielskie. Chóry anielskie towarzyszyły przeważnie tronującemu Chrystusowi i Trójcy Św. przy Sądzie Ostatecznym; Madonnie z Dzieciątkiem, a także przedstawieniom Zaśnięcia, Wniebowzięcia i Koronacji Marii oraz w scenach gloryfikujących Niepokalane Poczęcie[18]. Na tym przedstawieniu Matka Boska ma pod stopami, tylko półksiężyc, który mówi o jej wolności od grzechu pierworodnego.

„Matka Boska Anielska”, lata 20-30 XX wieku

oleodruk

nr inw. MWR 7420

Bartolomé Esteban Pérez Murillo

„Immaculata”, 1678

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Murillo_immaculate_conception.jpg

W zbiorach muzeum znalazło się jeszcze jedno wyobrażenie Matki Boskiej adorowanej przez Aniołów o nr. inw. MWR 7420 (il. nr 5). Podobnie jak w poprzednim Matka Boska stoi tylko na półksiężycu. Wyobrażenie to jest ewidentnym wizerunkiem Immaculaty idealnej, będącym najpopularniejszym wizerunkiem czasów nowożytnych. Pierwsze takie wizerunki Matki Boskiej zaczęły się już pojawiać w XVII wieku natomiast apogeum tego wizerunku przypadło w 1854 roku po ogłoszeniu odpowiedniego dogmatu w bulli Inneffabilis Deus przez Piusa IX. Powstały w tym czasie kompozycje, które miały za zadanie uczczenie Niepokalanie Poczętej. Malowano ją często jako młodą dziewczynę okrytą długim płaszczem, bez dzieciątka Jezus, ze złożonymi do modlitwy dłońmi w otoczeniu aniołów[19]. Tego typu przedstawienia rozpowszechnili czołowi malarze XVII wiecznej sztuki hiszpańskiej jak: Francisco de Zurbarán , Jusepe de Ribera
i Bartolomé Esteban Pérez Murillo. W takim właśnie ujęciu posiadamy w naszym Muzeum oleodruk, który jest ewidentną kopią przedstawienia Bartolomé’a Esteban’a Pérez’a Murill’a pt. „Immaculata, znajdującego się w Muzeum w Prado (il. nr 6).

Przedstawienia Matki Boskiej w typie Immaculata w zbiorach Muzeum Wsi Radomskiej należą do typowych wyobrażeń będących „modnymi” pod koniec XIX
i początku XX wieku. Były one często jedyną szansą na zetknięcie się z takim typem ikonograficznym oraz ze sztuką europejską będącą często z najwyższej półki. Nierzadko obrazy oleodrukowe były zlepkiem różnych przedstawień tworzących niekiedy collage. Zdarzały się również przypadki gdzie rzemieślnicy nie znający terminologii sztuk pięknych tworzyli kuriozalne przedstawienia, których nie zabrakło w naszych zbiorach muzealnych.

Katarzyna Jendrzejczyk

Katarzyna Jendrzejczyk