W artykule znajdziecie Państwo szablony oraz film instruktażowy dzięki niemu wraz z dziećmi można samodzielnie wykonać efektowną makietę.
Oczywiście serdecznie zapraszamy Państwa do rodzinnego zwiedzania skansenu! Podczas spaceru poznacie nasze zagrody i budynki. A dla zainteresowanych garść ciekawostek na temat wiejskiego budownictwa oraz instrukcje pomocne przy pracy nad makietą.
Wsie ze względu na rozmieszczenie zabudowań przyjmowały różne kształty.
Przysiółek – niewielka wieś, samorodna, bez lokacji, licząca kilka zagród.
Wieś niwowa – wieś lokowana, gdzie pola uprawiano w systemie trójpolówki. Ten kształt wsi powstał w średniowieczu; posiada zwartą budowę, przybierając kształt owalnicy lub ulicówki; owalnica posiadała zabudowę skupioną wokół eliptycznego placu, na którym często znajdowałaś się sadzawka do pojenia zwierząt; ulicówka położona najczęściej nad rzekami, przyjmowała kształt koryta cieku wodnego. W obu typach wsi zagrody ustawione były w dwa zwarte szeregi; od drogi znajdowały się chałupy ustawione szczytem do ulicy lub wewnętrznego placu; od strony pól znajdowały się stodoły. Na ulicy lub placu koszarowano w nocy spędzone z pastwisk bydło; dlatego też wjazdy do wsi zamykane były na noc bramami. Na wewnętrznym placu lub w wydzielonym miejscu wewnątrz wsi znajdował się kościół, kuźnia, czasami karczma.
Łańcuchówki związane były z kolonizacją terenów podgórskich i górskich (wsie łanów leśnych). Zabudowa takiej wsi skupiała się po jednej lub dwóch stronach drogi, biegnącej wzdłuż rzeki lub potoku płynącego środkiem doliny.
Widlice to miejscowości, w których zagrody rozmieszczano wzdłuż drogi zbliżonej kształtem do litery Y.
Rzędówki to wsie z budynkami rozmieszczonymi po obu stronach drogi. Pola uprawne przylegały bezpośrednio do zagród. Ten kształt wsi powstał wyniku uwłaszczenia chłopów XIX wieku.
Zabudowa rozproszona, zagrody rozrzucone były chaotycznie pośród pól. Sieć dróg dojazdowych łączyła je z głównym traktem komunikacyjnym.
Zagrodą nazywamy wygrodzoną przestrzeń, na której znajduje się zespół budynków i budowli koniecznych rodzinie chłopskiej do prowadzenia gospodarstwa. W skład zagrody wchodzą: dom, budynki przeznaczone dla hodowlanych zwierząt (obory dla bydła, stajnie dla koni, chlewy dla świń, owczarnie, kurniki, gołębniki), budynki schówkowe, służące do magazynowania zebranych plonów rolnych, przechowywania narzędzi i maszyn rolniczych, środków transportu, opału (stodoły, spichlerze, piwnice, brogi, szopy, drwalnie, wozownie). Oprócz tego w skład zagrody wchodzą kieraty, studnie, płoty, bramy itp. Mogą się tu znajdować ule, suszarnie tytoniu, wędzarnie, piece chlebowe. W skład zagrody wchodziło także podwórze, czyli plac, wokół którego rozmieszczone były budynki, czasami sadzawka (najczęściej za stodołą) i gnojownik zbierający nadmiar gnoju i gnojówki wyciekającej z budynków inwentarskich. Całość uzupełniało ogrodzenie z bramami i furtkami zamykającymi wjazdy i wejścia na podwórze. Nie wszystkie z wymienionych budynków znajdowały się jednocześnie w każdej zagrodzie. Ich ilość i wielkość zależała od zamożności gospodarstwa. W Radomskiem dominowały zagrody wielobudynkowe. Złożone były z trzech, czterech i więcej budynków, rozmieszczonych wokół czterobocznego podwórza. Różne odmiany takich zagród stały się formą dominującą pod koniec XIX wieku w wyniku reform uwłaszczeniowych. Większe rozmiary siedlisk pozwalały na swobodniejsze rozmieszczenie budynków i dowolne poszerzanie zagród; stosownie do rosnących możliwości produkcyjnych uwłaszczonych gospodarstw chłopskich. Chałupy ustawiano zazwyczaj dłuższym bokiem od strony ulicy, a nie szczytem, jak miało to miejsce we wsiach średniowiecznych. Chałupę oddzielał od drogi ogródek kwiatowy, warzywniak lub sad. Stodoły sytuowano w głębi, na końcu siedliska – równolegle do ulicy. We wsiach o zwartej zabudowie stodoły tworzyły charakterystyczne rzędy budynków oddzielające osiedla od pól. Większe rozmiary przybierał także budynek inwentarski, wewnątrz którego wydzielona była obora dla bydła, stajnia dla koni i chlew dla świń. Dla drobiu stawiano grzędę lub wydzielone miejsce w chlewie. Budynki inwentarskie usytuowane były zawsze pomiędzy chałupą a stodołą. Podobnie sytuowano spichlerz i piwnicę.
Budynek mieszkalny stanowił na wsi integralną część gospodarstwa chłopskiego. Przeznaczony dla gospodarza i członków rodziny chronił przed zimnem, deszczem, upałem, dzikimi zwierzętami, zabezpieczał majątek. Bywał różnie nazywany – chałupa, chata, dom, izba, budynek. Prymitywne domy chłopskie były bardzo proste. Składały się z jednej izby, w której znajdowało się palenisko do gotowania jedzenia i ogrzania wnętrza oraz niewielkiego przedsionka pełniącego funkcję wiatrołapu; tak więc najprostsze chałupy składały się z dwóch wnętrz sieni i izby. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym rodzin chłopskich takie mieszkania stawały się ciasne, brakowało w nich przede wszystkim miejsca na sprzęty gospodarcze, zapasy żywności. Powstało, wtedy pomieszczenie zwane komorą pełniące funkcję niewielkiego spichlerza oraz magazynku. Z racji swojej funkcji magazynowej komory nie były ogrzewane i często umieszczano je w północnej części chałupy. Z czasem powstawały również kolejne pomieszczenia, ale już o charakterze mieszkalnym. Przykładem może być alkierz, pokój lokowany blisko ścian grzewczych pieca pełnił funkcję sypialni dla dziadków lub dzieci. Budynki mieszkalne charakteryzowała duża różnorodność w zakresie rozplanowania wnętrza. W zależności od rozkładu pomieszczeń (liczba i rodzaj pomieszczeń, sposób ich rozmieszczania, usytuowanie sieni i głównych drzwi wejściowych) określa się różne typy chałup. Chałupa z wejściem umieszczonym w węższej (szczytowej) ścianie nosi nazwę wąskofrontowej, a z głównymi drzwiami w ścianie dłuższej – szerokofrontowej. Sposób rozmieszczenia pomieszczeń w chałupach wiejskich obejmuje trzy zasadnicze typy, nazywane układem jednotraktowym, półtoratraktowym i dwutraktowym. Plan budynku jednotraktowego przypomina wydłużony prostokąt. Wewnętrzne ściany działowe, biegną równolegle do wyższych ścian budynku, dzieląc go na dwa lub więcej pomieszczeń. Najczęściej były to sień, izba i komora. Rozbudowa budynku polegała na jego wydłużaniu bez zmiany szerokości. Jeżeli w chałupie jednotraktowej jedno ze skrajnych pomieszczeń zostało podzielone ścianą biegnącą równolegle do dłuższych ścian budynku, wówczas powstawało wnętrze półtoratraktowe. Często, w wyniku takiego podziału, nowym pomieszczeniem był alkierz. W środkowej Polsce, a zwłaszcza na Mazowszu, w okresie pańszczyźnianym popularna była chałupa półtoratraktowa, złożona z izby ciągnącej się przez całą szerokość budynku oraz sieni, z powierzchni, której wydzielono komorę. Wnętrze budynku, podzielonego na całej długości ścianą równoległą do dłuższych boków, nosi nazwę dwutraktowego. W zależności od miejsca usytuowania sieni, chałupy dwutraktowe dzielą się na symetryczne i asymetryczne. Układ dwutraktowej chałupy symetrycznej (z sienią umieszczoną centralnie) obejmował zwykle sień, dwie izby i dwie komory lub alkierze. Sień ciągnęła się wówczas przez całą szerokość chałupy lub była przedzielona kominem na dwie części. Typ ten stał się popularny wśród średniozamożnych i bogatych chłopów, po uwłaszczeniu w XIX wieku.
Stodoła służyła do przechowywania zboża zwiezionego z pół i dokonywania omłotów. Zboże powiązane w snopy składane było w sąsiekach, młocka zaś odbywała się na klepisku, które było przejezdne, aby mógł na nie wjechać wóz wyładowanymi snopami. Z tego względu z dwóch stron zamykały stodołę wysokie dwuskrzydłowe wrota sięgające dachu. Na terenie całej Polski, z wyjątkiem obszarów górskich, dominował typ stodoły wolno stojącej, szerokofrontowej. Wnętrze składało się z dwóch sąsieków, przedzielonych klepiskiem. Bywały budynki mniejsze o jednym sąsieku. W dużych gospodarstwach stodoła składała się z trzech lub czterech sąsieków, przedzielonych dwoma klepiskami. Czasami zamiast jednej dużej budowano dwie mniejsze stodoły stawiając obok siebie, przy czym w jednej z nich urządzano spichlerz. Do szczególnie interesujących form architektonicznych należą stodoły wieloboczne (poligonalne), budowane na planie wydłużonego ośmioboku lub sześcioboku. Na terenie Radomskiego wznoszone były stodoły konstrukcji zrębowej lub ryglowej. Do połowy XX wieku dominowały stodoły zrębowe, później wypierane przez ryglowe oszalowane deskami. Po II wojnie światowej zaczęto budować stodoły z cegły lub z cegły budowano słupy, do których mocowano drewniane rygle i szalowano deskami. Ściany drewnianych stodół nie były uszczelniane; zapewniało to odpowiednią cyrkulację powietrza wewnątrz budynku. W ścianach budynków murowanych pozostawiono w tym celu niewielkie otwory. Stodoły nakrywano dachami cztero- lub dwuspadowymi. Na przełomie XIX/XX wieku formą dominującą stał się dach dwuspadowy, który w wielu regionach rozprzestrzenił się razem ze stodołą ryglową obijaną deskami. Niezwykle ważnym elementem konstrukcyjnym stodół były zapolnice, czyli ściany oddzielające klepisko od sąsieka. W Radomskiem jej wysokość wynosiła do 1,5 m; nad zasiecznicą biegła belka, spinająca dłuższe ściany zrębu, zwykle podparta jednym lub dwoma słupami. W budynkach zrębowych wykonywano je z bali, wiążąc ze ścianami zewnętrznymi; w zrębowo-łątkowo często wykorzystywano łączenie sumikowo-łątkowe. W stodołach szkieletowych wykonywano je z desek przybijanych do rygli. Do szczytowych i frontowych ścian stodół dostawiano przybudówki. Były to proste konstrukcje szkieletowe, nakryte jednospadowym daszkiem lub przedłużoną połacią dachu stodoły, w całości lub częściowo oszalowane deskami. Pełniły funkcję wozowni, drwali i składów narzędzi.
Spichlerz to budynek przeznaczony do przechowywania ziarna, innych produktów żywnościowych, sprzętów gospodarczych i odzieży. Czasami w okresie lata służył jako miejsce do spania. Radomskiem popularne były spichlerze wolno stojące, czasami połączone pod jednym dachem z wozownią: rzadziej znajdowały się w stodołach jako pomieszczenie wygrodzone ścianami i zabezpieczone stropem. Tam, gdzie nie było spichlerza, jego funkcje pełniła komora lub strych w chałupie. Ziarno w spichlerzach przechowywano w sąsiekach zbitych z desek, mających około 50-80 cm wysokości, naczyniach schówkowych wyplecionych ze słomy, wydrążonych w drewnie, w naczyniach klepkowych i workach. Zapasy mąki i kaszy, jeśli przechowywane były w spichlerzy, sypano do zamykanych skrzyń zwanych szafarniami lub w nakrywanych wiekami kadłubach. Spichlerze budowane były na planie kwadratów i prostokątów. Występowały w formie wąskofrontowej i szerokofrontowej. Wejście do spichlerz często osłaniał szeroki okap lub podcienie wsparte na rysiach lub słupkach. Spichlerz był budynkiem o solidnej konstrukcji. Zabezpieczał majątek gospodarza przed wilgocią, gryzoniami i złodziejami. Aby zapewnić przewiew w budynku od strony podłogi zrąb spichlerza stawiano na dużych, luźno rozmieszczonych kamieniach polnych, na drewnianych palach o wysokości około 1 m czasami na pniakach dębowych, wystających z ziemi na wysokość 20-30 cm. Spichlerz miał podłogę z desek i taki sam pułap ułożony na belkach stropowych; drzwi były często wzmacniane żelaznymi ćwiekami. Oświetlenie stanowiły małe okienka wycięte w balach, zamykane za pomocą ruchomego klocka osadzonego na kołku lub kawałkiem deski przesuwanej od środka na listwach. Dla lepszego zabezpieczenia przed złodziejem w otwory okienne wbijano paski żelaza najeżone zadziorami.
Studnia
We wsiach i zagrodach położonych z dala od rzek, strumieni i jezior zachodziła konieczność budowy studni i kopania sadzawek. Na terenach, gdzie woda gruntowa znajdowała się głęboko, budowano jedną studnię gromadzką na użytek całej wsi. Każdy gospodarz dokładał jednak starań, aby mieć studnię we własnym obejściu i od jej wykopania zaczynał zwykle budowę zagrody. Doły studzienne miały kształt walca lub prostopadłościanu. Krawędzie wykopu zabezpieczano przed osuwaniem się ziemi cembrowiną, czyli ścianami wymurowanymi z kamienia polnego lub drewnianymi. Cembrowina najczęściej wystawała ponad powierzchnię gruntu. Od lat 30. XX wieku cembrowinę studni budowano z betonowych kręgów wykonywanych w formach. Z płytkich studniach wodę można było czerpać wiadrem za pomocą kulki, czyli kawałka żerdzi zakończonej haczykiem. Z głębszych, wodę czerpano za pomocą żurawia. Żuraw złożony był z sochy – rozwidlonego u góry pnia wkopanego w ziemię, osadzonej na metalowej osi drąga, zwanego strzałą. Na jednym końcu strzały mocowano żerdź – kulkę z haczykiem umożliwiającym zaczepienie wiadra, a drugi obciążano balastem – kawałkiem metalu lub drewna. Balast utrzymywał ramiona żurawia w pozycji pionowej i ułatwiał wyciąganie wiadra ze studni. W latach 30. XX w. w studniach wiejskich rozpowszechniły się kołowroty. Zasadniczym elementem tego urządzenia był drewniany wał poruszany korbą, z nawijającym się nań łańcuchem lub sznurem. Kołowrót osłaniał często wąski dwuspadowy daszek. Obok studni leżało zwykle dłubane koryto służące jako poidło dla zwierząt.
Budynki inwentarskie
W zagrodach złożonych z trzech budynków jeden pełnił zawsze funkcję inwentarskiego. Wnętrze podzielone na trzy części obejmowało oborę dla bydła, stajnię dla koni i chlew dla świń. Jeżeli w gospodarstwie hodowano owce, to przebywały one razem z bydłem, natomiast dla drobiu ustawiano grzędę w chlewie świńskim. W małych zagrodach wszystkie gatunki hodowanych zwierząt przetrzymywano w jednym pomieszczeniu. W dużych zagrodach budowano dodatkowo chlew, a czasami jeszcze kurnik. W jednym z budynków znajdowała się wówczas obora dla bydła i stajnia dla koni, czasami owczarnia, a w drugim chlewy świńskie i kurniki oraz pomieszczenia składowe, wykorzystywane w zależności od potrzeb gospodarstwa w charakterze spichlerza, składu narzędzi, drwalni, pomieszczenia pracowni rzemieślniczej.
Źródło: Kubica A., Górska-Streicher J., Skuza Z., Żytnicki A., „Budownictwo ludowe Radomskiego”, Radom, 2008.
