Pomnik zapomnianej deklaracji niepodległości Polski. Kamienny krzyż sprzed kościoła w Skrzyńsku

W roku świętowanego stulecia odzyskania przez Polskę niepodległości w artykułach opisujących kapliczki, figury i krzyże regionu radomskiego nie może zabraknąć miejsca dla takich obiektów, które tamte wiekopomne wydarzenia upamiętniają.

W roku świętowanego stulecia odzyskania przez Polskę niepodległości w artykułach opisujących kapliczki, figury i krzyże regionu radomskiego nie może zabraknąć miejsca dla takich obiektów, które tamte wiekopomne wydarzenia upamiętniają. W pierwszym artykule z serii opisującej obiekty małej architektury sakralnej, upamiętniające odrodzenie Polski, omówione już zostały te, które „pod wierzchnią skórą” uczczenia zmartwychwstania ojczyzny kryją dużo starszą i zgoła odmienną od patriotycznej intencję - czyli pomniki uwłaszczenia chłopów, wychwalające cara Aleksandra II jako oswobodziciela włościan[i]. Wśród grupy takich właśnie obiektów, jest jeden wyjątkowy – celowo wcześniej pominięty. Zasługuje on na szczególną uwagę i osobne potraktowanie ze względu na to jakie wydarzenie upamiętnia. Wydarzenie to jest dziś niemal zupełnie zapomniane, a pomnik chyba jedynym w Polsce (na pewno jedynym znanym piszącemu te słowa), który je uwiecznił. Chodzi o Akt 7 października 1918 r. i upamiętniający go kamienny krzyż stojący przed kościołem w Skrzyńsku koło Przysuchy.

Krzyż ten znajduje się przed zabytkowym kościołem pw. św. Wojciecha w Skrzyńsku, mieszczącym Sanktuarium Matki Bożej Staroskrzyńskiej, zwanej Matką Pięknej Miłości[ii]. Stoi przed ogrodzeniem świątyni, po prawej stronie. Jest to obiekt wybudowany w formie kamiennego krzyża na cokole i kolumnie. Składa się z trzystopniowej bazy w formie płaskich schodków oraz trzyczęściowego cokołu głównego, w kształcie zwężających się ku górze brył prostopadłościennych. Powyżej cokołu zwieńczonego gzymsem przechodzącym w niewielki, wklęsły daszek znajduje się kanelowana kolumna, na której szczycie utwierdzony jest rzeźbiony krucyfiks z podobizną Chrystusa Ukrzyżowanego. Cały obiekt osiąga wysokość około 2,5 m. Wieńczący obiekt krucyfiks pierwotnie wyglądał inaczej, o czym wiadomo dzięki fotografii obiektu, wykonanej przez Kazimierza Mroza w okresie międzywojennym[iii]. Był mniejszy, posiadał trójlistnie zakończone ramiona i metalową pasyjkę na ich przecięciu. Wokół całego obiektu znajdowało się zaś ogrodzenie złożone z czterech, zakończonych kulami, kamiennych słupów, pomiędzy którymi umocowane były po dwie rurki.

Krzyż ten powstał w 1889 r., jako pamiątka ćwierćwiecza reformy uwłaszczeniowej z 2 marca 1864 r., dokonanej dekretem cara Aleksandra II. Informacje o obiekcie znajdują się w „Pamiatnej Kniżce Radomskoj Guberni”, gdzie opisano go w rozdziale omawiającym pomniki „oswobożdenja krestian ot kripostnoj zawisimosti”[iv]. Nie wiadomo jaki znajdował się tu napis, ale można przypuszczać, że wysławiał rosyjskiego monarchę jako oswobodziciela polskich chłopów[v]. Pierwotnie obiekt ustawiony był prawdopodobnie w nieco innym miejscu, „przy urzędzie gminnym”, o czym dowiadujemy się z zapisków Kazimierza Mroza, który w zasobach radomskiego Archiwum Państwowego odnalazł stosowny raport naczelnika powiatu opoczyńskiego z 13 (26) czerwca 1912 r., kierowany do Kancelarii Gubernatora Radomskiego[vi]. Po wyjściu z Polski Rosjan w czasie I wojny światowej – zapewne jeszcze w 1915 r. – „wstydliwe” napisy usunięto. O ich lokalizacji świadczy do dziś widoczny po nich ślad. Wydrążone i zaszpachlowane wersy niepożądanej inskrypcji znajdują się z tyłu cokołu (jak można sądzić pierwotnie to tu był front obiektu, ale po zmianach pomnik przekręcono o 180 stopni). Widać, że napis składał się z czterech wierszy. Można nawet dostrzec jak długie słowa lub wyrażenia go tworzyły. W roku odzyskania niepodległości oczyszczony z rosyjskiej propagandy obiekt zyskał nowy napis. Najprawdopodobniej wówczas także został przeniesiony (zakładając, że wzmiankowana informacja z raportu podawała prawdę o innej lokalizacji pomnika) i ustawiony w bliskości kościoła. Jego przenosiny nastąpiły niewątpliwie przed 1926 r. Z tego roku pochodzi krótka notka o obiekcie zawarta w jednym z opracowań autorstwa ks. Jana Wiśniewskiego, dotyczącym problematyki udziału księży w powstaniu styczniowym. Omawiając stosunek ludności do powstania zapisał on: „(...) Wielce przywiązane było do cara Skrzyńsko, wydając moskalom swego proboszcza, zaś przed kościołem posiadającym cudowny, starożytny obraz N. M. Panny, stawiając pomnik wdzięczności carowi. Pomnik ten dotąd istnieje jeno ze zmienionym napisem”[vii]. Ów zmieniony napis jest niezwykle ciekawy, bo chyba jedyny w Polsce (a na pewno jeden z nielicznych) odwołujący się do zupełnie zapomnianej dziś deklaracji niepodległości Polski, sprzed 11 listopada 1918 r. Na frontowej ścianie cokołu obiektu znajduje się ryty napis:

NA PAMIĄTKĘ

OGŁOSZENIA AKTU

ZJEDNOCZONEJ

I

NIEPODLEGŁEJ

POLSKI

7 PAŹDZIERNIKA

1918 R.[viii]

Inskrypcja odnosi się do ogłoszonej 7 października 1918 r. w „Monitorze Polskim” przez Radę Regencyjną[ix] zapowiedzi niepodległości Polski. Gremium to, powołując się na słynne „14 punktów Wilsona”[x], zawiadamiało poprzez ten dokument opinię publiczną w kraju i na świecie o utworzeniu Państwa Polskiego, obejmującego wszystkie ziemie polskie z dostępem do morza i nawoływało obywateli do zjednoczenia i pracy na rzecz odbudowy kraju. Był to swoisty manifest, dosłownie polska deklaracja niepodległości. Dokument powstał z inicjatywy Zdzisława Lubomirskiego już dwa dni po akceptacji warunków Wilsona przez kanclerza Rzeszy Niemieckiej i został podpisany przez wszystkich członków Rady Regencyjnej – jedynego polskiego organu władzy uznawanego wówczas na arenie międzynarodowej. Był zatem pierwszą odezwą o realnym znaczeniu politycznym[xi]. Deklaracja zaczynała się od zwrotu do Narodu Polskiego: ”Wielka godzina, na którą cały naród polski czekał z upragnieniem, już wybija” i kończyła słowami: „Niech zamilknie wszystko, co nas wzajemnie dzielić może a niech zabrzmi jeden wielki głos: Polska zjednoczona niepodległa”[xii].

Warto zauważyć, że umieszczenie na dawnym krzyżu uwłaszczeniowym owego napisu odwołującego się do orędzia Rady Regencyjnej do narodu, musiało nastąpić niewątpliwie jeszcze przed 11 listopada 1918 r., czyli dosłownie w ciągu miesiąca od ogłoszenia Aktu. Jak można przypuszczać, gdyby nowy napis miał się pojawić po 11 listopada – raczej ta data by się na nim znalazła. Ale i to nie jest takie oczywiste. Mało kto dziś wie, że dzień 11 listopada, jako oficjalna data święta odzyskania przez Polskę niepodległości, ustanowiony została dopiero w 1937 r.[xiii] i to też nie bez echa. Dla przykładu opozycja czyniła zarzuty, że wybranie akurat tego dnia jest zawłaszczaniem święta niepodległości przez jedną formację polityczną – związaną z marszałkiem Piłsudskim. W 1919 r. wypracowane zostało wspólne stanowisko, by Dzień Niepodległości świętować 3 maja, jednak i wokół tej daty toczyły się dyskusje i nie była ona powszechnie akceptowana[xiv]. A co właściwie stało się 11 listopada 1918 r., stając się podstawą ustanowienia w tym dniu święta niepodległości Polski? Po pierwsze – w lesie w Compiegne między państwami Ententy a Cesarstwem Niemieckim został podpisany rozejm kończący I wojnę światową. To wydarzenie o wymiarze światowym. W Polsce zaś przybyłemu dzień wcześniej do Warszawy Józefowi Piłsudskiemu Rada Regencyjna przekazała władze zwierzchnią nad wojskiem. Trzeba przyznać, że do dość mało znaczące wydarzenie. Dlatego też środowiska konserwatywne i częściowo narodowe cały czas obstawały przy dacie właśnie 7 października, jako kandydacie na święto Niepodległości Polski. Środowiska te nie miały jednak wystarczającej siły przebicia, dlatego 7 października nigdy oficjalne świętowany nie był. Nie bez znaczenia jest też fakt małej popularności Rady Regencyjnej jako organu, który do istnienia powołały państwa zaborcze. Powyższe konotacje nakierowują jednak na przyczynę pojawienia się odwołania do tegoż Aktu 7 października 1918 r. na cokole krzyża ze Skrzyńska. Otóż upatrywać jej trzeba niewątpliwie w osobie tutejszego proboszcza ks. Stanisława Chatłasa (zm. 8 IV 1941). Kluczowa w sprawie wydaje się być też postać jednego z członków Rady Regencyjnej – ówczesnego metropolity warszawskiego, abpa Aleksandra Kakowskiego (1862-1938), późniejszego kardynała i Prymasa Królestwa Polskiego, który był konserwatystą i zwolennikiem dominującej roli katolicyzmu w Polsce. Jak wiadomo Kościół Katolicki w Polsce daleki był od zachwytów nad tworzeniem się zrębów Państwa Polskiego w 1918 r. pod wodzą Józefa Piłsudskiego. Uważał bowiem, że krystalizująca się władza jest zbyt jednostronna politycznie, na wskroś przesiąknięta ideami socjalistycznymi[xv].

Ale to nie wszystkie ciekawostki, kryjące się w krzyżu-pomniku ze Skrzyńska. Jest on bowiem jednym z tych obiektów, na licu których odnaleźć można „kawał historii”. Do podobnych pamiątek idealnie pasuje stare powiedzenie, lubiane szczególnie przez ks. Jana Wiśniewskiego: „Dzieje ojców twoich na pomnikach czytaj”. Co zatem więcej znajdziemy na ścianach dawnego krzyża uwłaszczeniowego ze Skrzyńska? Na środkowym segmencie cokołu od frontu widnieje napis:

WYZWOLENIE

SKRZYŃSKA

17 I 1945

Poniżej, na dolnym fragmencie cokołu (od frontu) dodane jeszcze:

PAMIĘCI OFIAROM

II WOJNY ŚWIATOWE

1939-1945

I na dwóch górnych stopniach bazy wyryte:

JAK KAMIENIE

RZUCANE NA SZANIEC

Na ścianach obiektu znajduje się więc odzwierciedlenie tragedii II wojny światowej oraz ustęp z wiersza Juliusza Słowackiego „Testament mój”. Co znamienne jego słowa (które stały się także inspiracją do tytułu znanej książki Aleksandra Kamińskiego) zostały na cokole krzyże de facto ocenzurowane – w oryginale brzmią bowiem: „Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec”. Mamy zatem tu do czynienia z niezwykle wymownym symbolem powojennych czasów – nawet na krzyżu Chrystusa ówczesna władza komunistyczna nie pozwoliła utrwalić wzmianki o Bogu...

Ale to jeszcze nie wszystko. Pomnik w bieżącym miesiącu warto odwiedzić nie tylko ze względu na stulecie Aktu 7 października 1918 r., ale też okrągłą rocznicę innego ważnego wydarzenia z dziejów Polski. O wszystkim mówi ryta inskrypcja utrwalona z lewej strony cokołu:

WYBÓR

OJCA ŚWIĘTEGO

16 X 1978

JANA PAWŁA II

Mało tego – odwołanie do pierwszego Polaka na Stolicy Piotrowej znajdziemy też po przeciwległej stronie (patrząc od frontu na krzyż – na prawej ścianie jego cokołu). Napis głosi:

PIELGRZYMKA

DO

OJCZYZNY

I 2-10 VI 1979

II 16-23 VI 1983

POKÓJ TOBIE

POLSKO[xvi]

Półtora wieku skomplikowanej i jakże ciekawej historii Polski zaklęte w niepozornym, poszarzałym krzyżu stojącym przed kościołem w Skrzyńsku. Szkoda tylko, że chyba zupełnie zapomnianym i niedocenianym. Miejscowe władze i mieszkańcy najprawdopodobniej nie zdają sobie sprawy z tego, jak niesamowity pomnik posiadają...[xvii]

Tekst i zdjęcia: Paweł Puton