"Pomnik dziadka Jacka Malczewskiego". Kapliczka w pobliżu ronda przy ul. Kwiatkowskiego w Radomiu

Na terenie dawnego Prędocinka (dziś jest to obszar blokowiska os. Ustronie i obrzeża jednorodzinnej zabudowy Glinic), w okolicach kościoła pw. św. Rafała Kalinowskiego, znajdują się trzy ciekawe pomniki małej architektury sakralnej. Stanowią one cenną pamiątkę ukazującą tożsamość tego skrawka dzisiejszego Radomia i ludzi z nim związanych

Na terenie dawnego Prędocinka (dziś jest to obszar blokowiska os. Ustronie i obrzeża jednorodzinnej zabudowy Glinic), w okolicach kościoła pw. św. Rafała Kalinowskiego, znajdują się trzy ciekawe pomniki małej architektury sakralnej. Stanowią one cenną pamiątkę ukazującą tożsamość tego skrawka dzisiejszego Radomia i ludzi z nim związanych[i]. Jako, że z dawnego Prędocinka nie pozostał do naszych czasów praktycznie żaden obiekt architektury, można by się pokusić o stwierdzenie, że wspomniane kapliczki stanowią dziś jedyny architektoniczny i kulturowy wyznacznik tej historycznej przestrzeni[ii].

Obiektami, o których mowa, są: kapliczka przy ul. W. Kwiatkowskiego, w pobliżu ronda, naprzeciw posesji o nr 103; krzyż na cokole stojący na skarpie ul. Jana Pawła II[iii] – niedaleko kładki nad tą ulicą oraz kamienny krzyż na posesji przy ul. W. Kwiatkowskiego 102[iv] – po sąsiedzku z kościołem pw. św. Rafała.

Najstarszy i niewątpliwie historycznie najciekawszy jest pierwszy spośród tych trzech obiektów[v]. Kapliczka ta posadowiona jest na płaskim betonowym fundamencie i wymurowana z cegły w formie obelisku. Baza obiektu jest dwuczęściowa – z niewielkim uskokiem. Powyżej znajduje się cokół główny - węższy i dłuższy, w którego frontowej ścianie ulokowana jest płycina z obrazkiem Matki Bożej. Cokół wieńczy profilowany gzyms, powyżej którego znajduje się daszek w formie płaskiego, wklęsłego stożka. Całość ozdabia pokaźny żeliwny krucyfiks z podobizną Chrystusa ukrzyżowanego. Kapliczka jest murowana i otynkowana, posiada wysokość około 250 cm; jej podstawa ma wymiary 80 x 50 cm[vi].

Geneza tego obiektu znana jest dzięki krótkiej, ale treściwej wzmiance w "Dekanacie radomskim" ks. Jana Wiśniewskiego. Kapłan ten na kartach swego dzieła zanotował: Pod Prędocinem od strony Glinic pod olbrzymim białodrzewem stoi kamienna figura z żelaznym krzyżem. Napis ma taki: "ś.p. Stanisławowi Malczewskiemu, zm. 5 lutego 1848 r. Panu i ojcu tej włości"[vii]. Dzięki ks. Wiśniewskiemu wiemy, że na kapliczce znajdował się kiedyś napis, który niestety nie dotrwał do dzisiejszych czasów – choć był jeszcze częściowo widoczny około 40 lat temu[viii]. Omawiany obiekt upamiętnia Stanisława Malczewskiego (1798-1848) herbu Tarnawa – dziadka wybitnego malarza – Jacka Malczewskiego. Stanisław – choć pochodził z sandomierskiej linii Malczewskich, osiadłej w Siedlcach koło Jędrzejowa – był pierwszym od stuleci przedstawicielem rodu, który powrócił w pobliże rodowego gniazda w podradomskim Malczewie. Stanisław mając ledwie 18 lat ożenił się z Marią Julią Żurowską. Oboje nie posiadali praktycznie żadnego majątku, toteż Malczewski już w 17 roku życia rozpoczął karierę w administracji Komisji Województwa Sandomierskiego, której siedziba mieściła się w Radomiu. Tu piął się po kolejnych szczeblach urzędniczej kariery, dochodząc w 1825 r. do stanowiska sekretarza Prezydium Komisji. Z małżeństwa S. Malczewskiego z Marią Żurowską zrodziło czworo dzieci: Julian (ojciec malarza Jacka, 1820 r.), Wanda (1822 r.), Marcin (1823 r.) oraz Marianna Izabela (1829 r.). W tym czasie rodzina Malczewskich często zmienia miejsce zamieszkania – każde z ich dzieci urodziło się w Radomiu pod innym adresem. W 1835 r. zmarła żona S. Malczewskiego. Jego pozycja jako dobrego urzędnika i prawego obywatela była już wówczas na tyle wysoka, że mimo niskiego statusu majątkowego i czwórki małych dzieci w 1838 r. powtórnie się ożenił. Dzięki małżeństwu z Karoliną z Bukowieckich zamieszkał w dworze w Prędocinku – wówczas na przedmieściach Radomia. W tym czasie Malczewski został wybrany radcą Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w Radomiu. Było to możliwe dzięki fikcyjnemu przepisaniu na niego majątku ziemskiego przez jego żonę. Z małżeństwa Malczewskiego z Karoliną z Bukowieckich zrodziła się w 1839 r. córka Aniela (później żona Edwarda Potkańskiego i matka znanego badacza Karola)[ix]. Stanisław Malczewski zmarł w dość młodym wieku (50 lat). Po jego śmierci bliscy ufundowali mu epitafium w kościele pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej oo. Bernardynów w Radomiu. Pierwotnie znajdowało się ono w prezbiterium. Obecnie, po remoncie z 1968 r., tablica ta wmurowana jest w filar w kaplicy adoracji Najświętszego Sakramentu. Na epitafium przeczytać można: Odda mi Pan według sprawiedliwości mojej i według czystości rąk moich. Bo strzegłem dróg Pańskich i nieczyniłem niezbożności przeciw Bogu memu[x].

Ciekawe i nie posiadające w okolicy precedensu było to, że Stanisławowi Malczewskiemu ufundowano pomnik nie tylko w kościele, ale poświęcono mu także właśnie ową przydrożną kapliczkę, wystawioną na terenie posiadłości ziemskiej, którą zarządzał[xi]. Kapliczka ta ufundowana została najprawdopodobniej przez córkę Malczewskiego z pierwszego małżeństwa – Wandę Justynę Nepomucenę Malczewską (1822-1896) - dziś Czcigodną Sługę Bożą i kandydatkę na ołtarze[xii]. Jak głosi tradycja zanim u stóp drzewa wybudowano pomnik zmarłego dziedzica – z dawien dawna wisiała na nim skromna kapliczka szafkowa. Przed tą drewnianą kapliczką gorące modły do Boga zanosiła młodziutka Wanda, późniejsza działaczka charytatywna i mistyczka[xiii].

Dzieje kapliczki upamiętniającej dziadka Jacka Malczewskiego nie raz stanowiły natchnienie dla lokalnych malarzy i poetów – m.in. Jadwigi Kuderskiej[xiv]. W albumie z jej pracami znaleźć można widoki opisywanej kapliczki[xv]. Interesujące są także losy samego białodrzewu, u boku którego w połowie XIX wieku wybudowano pomnik Stanisława Malczewskiego. Już przeszło sto lat temu ks. Jan Wiśniewski wspominał, że drzewo to było „olbrzymie”. Trwało ono do lat 80. XX w., kiedy to powalił je piorun jednej z letnich burz. Okaleczone drzewo zostało ścięte, ale jeszcze do 2010 r. pozostał po nim wielki, pusty w środku, zmurszały pień. Już sama jego wielkość pozwalała wyobrazić sobie jak ogromne musiało być to drzewo. Ze względu na swą wysokość w dawnych czasach – na długo przed powstaniem osiedla „Ustronie” – owo „białe drzewo” (jak określali je okoliczni mieszkańcy) było punktem orientacyjnym dla okolicznych mieszkańców[xvi].

W 2015 r., w drugiej części albumu „Na pamiątkę. Radomianie na starych fotografiach”, opublikowana została niezwykle ciekawa i cenna fotografia, ukazująca historyczny widok opisywanej kapliczki i rosnącej obok topoli białej[xvii]. Jest to fotografia ze zbiorów Agnieszki Dominiak i pochodzi z 1945 r. Na zdjęciu widać pobieloną kapliczkę z ogołoconą płytką wnęką dewocyjną. Da się też zauważyć widniejącą we froncie, cytowaną wyżej inskrypcję – była ona wypisana farbą na tynku, stąd też nie dotrwała do czasów współczesnych. Z lewej strony kapliczki rośnie ów białodrzew – i trzeba powiedzieć, że jego wielkość robi duże wrażenie. W cieniu drzewa stoją trzy osoby (jak podaje opis w cytowanym albumie - Maria i Jerzy Momentowicz ze znajomym). Porównując ich względem drzewa wielkość można śmiało przyjąć, że białodrzew miał w obwodzie ponad 10 m. Ponadto na drzewie można dostrzec niewielką drewnianą konstrukcję. Jest to prawdopodobnie pozostałość wspominanej drewnianej kapliczki szafkowej, przed którą wedle legendy miała modlić się młoda Wanda Malczewska. Fotografia ta tym samym dowodzi, że w legendzie tej tkwić może wiele prawdy.

Wszystkie przytoczone tu fakty z dziejów kapliczki są o tyle ważne i istotne, że dziś sam obiekt w żaden sposób swoim wyglądem nie świadczy o bogactwie swej historii, a otaczająca go przestrzeń uległa dość drastycznym przeobrażeniom. W 2010 r. na położonym obok obiektu placu wybudowana została duża, samoobsługowa myjnia samochodowa. Wykarczowano wówczas doszczętnie pozostałości pnia białodrzewu. Nowe - hałaśliwe i krzykliwe kolorystycznie otoczenie przyczyniło się do utraty przez kapliczkę naturalnego, historycznego pejzażu. Dodatkowo w 2012 r. kapliczkę pomalowano na jaskrawy żółty kolor – identyczny z tym jaki posiada myjnia. Sprawiło to, że obiekt barwnie z nią się zlewa[xviii]. Taki stan rzeczy powoduje zakłócony odbiór tej pamiątki dawnych dziejów Prędocinka. Opisany pomnik zasługuje z pewnością na nieco bardziej wysublimowaną dbałość i szacunek, jako niezwykle cenny zabytek[xix], kryjący w swym niepozornym obliczu jakże interesujące dzieje. Dziś idącemu obok kapliczki przechodniowi nawet na myśl nie przyjdzie kogo obiekt upamiętnia[xx]. Kolejne lata niosące nieodwracalne zmiany w otoczeniu zabytku tylko pogłębiają stan zacierania się historii tego miejsca. Dobrze by się stało, gdyby ten artykuł stał się choćby zwiastunem odwrócenia się tej niekorzystnej tendencji.

Tekst i zdjęcia: Paweł Puton