"Opowieść o świętym Szatanie". Kapliczki Stanisława Szatana z Kobylnika koło Błotnicy

Miesiąc październik w tradycji katolickiej łączy się nierozerwalnie z nabożeństwem różańcowym. Czas ten wydaje się być doskonalą okazją do przypomnienia jednej z ciekawszych, choć mało znanych, postaci regionu radomskiego, związanego mocno z kultem maryjnym i różańcem.

Miesiąc październik w tradycji katolickiej łączy się nierozerwalnie z nabożeństwem różańcowym. Czas ten wydaje się być doskonalą okazją do przypomnienia jednej z ciekawszych, choć mało znanych, postaci regionu radomskiego, związanego mocno z kultem maryjnym i różańcem. Osobą tą jest Stanisław Szatan – człowiek skromny, pokorny, a jednocześnie emanujący swoistą aurą świętości. Twórca solidnych i cenionych różańców, ale też fundator i budowniczy wielu przydrożnych kapliczek i krzyży. Przedmiotem niniejszego opracowania będzie próba zinwentaryzowania wszystkich wykonanych przez Szatana obiektów małej architektury sakralnej oraz zaznaczenie ich szczególnego, maryjnego rysu.

Na początek jednak kilka słów o samym bohaterze. Stanisław Szatan urodził się 26 kwietnia 1891 r. we wsi Kobylnik w parafii Stara Błotnica (dzisiejszy powiat białobrzeski), jako trzecie z ośmiorga dzieci Marianny z Lipców i Antoniego Szatanów. Całe życie związany był ze swą rodzinną wsią Kobylnikiem i parafialną Błotnicą. Jako dziecko chorował na epilepsję. W powrocie do zdrowia nie pomagały żadne leki. W związku z tym jego rodzice – osoby pobożne – udali się do parafialnego kościoła w Błotnicy, gdzie całą noc leżąc krzyżem przed odsłoniętym na ich prośbę cudownym wizerunkiem Matki Bożej zanosili modły o wyzdrowienie syna. Po ich modlitwie ataki epilepsji całkowicie ustały. Owo cudowne uzdrowienie zaważyło poniekąd na całym dalszym życiu Stanisława Szatana. Początkowo w młodości porywczy i temperamentny z biegiem lat stał się uosobieniem spokoju i dobroci. Wskutek rekolekcji prowadzonych w 1920 r. w Błotnicy przez oo. Kapucynów z Nowego Miasta Nad Pilicą zaszczepiona została w Szatanie idea franciszkańska. W tymże roku wstąpił do Trzeciego Zakonu Franciszkańskiego, stając się tercjarzem. Od jednego z braci zakonnych z Nowego Miasta nauczył się sztuki wytwarzania różańców. Praca ta, wykonywana z wielką precyzją, jakością i solidnością stała poniekąd „znakiem firmowym” Szatana i jego głównym źródłem utrzymania, przynosząc mu znaczne dochody. Kilkakrotnie w ciągu roku pielgrzymował pieszo do Częstochowy i innych miast, gdzie kupował materiały niezbędne do wykonywania różańców. Sprzedawał je w Błotnicy i wszystkich okolicznych parafiach. Pomimo dość wysokiej ceny cieszyły się zawsze największym powodzeniem i zbytem. Jako pielgrzym wielokrotnie spotykał się z represjami – począwszy od władz zaborczych, przed okupanta n niemieckiego, na powojennej władzy komunistycznej kończąc. Jedno z aresztowań, dokonane podczas rozpoczęcia przez Stanisława Szatana prac przy budowie kapliczki spowodowało ostatecznie, że porzucił tę działalność. Po tych przykrych zdarzeniach wszystkie posiadane środki finansowe postanowił odtąd pożytkować na chwałę Bożą w inny sposób – fundując do okolicznych kościołów różne utensylia. Los chciał, że ten wielki czciciel Matki Bożej nie doczekał koronacji cudownego wizerunku z błotnickiego sanktuarium, dokonanego przez kardynała Karola Wojtyłę. Zmarł 30 stycznia 1977 r., wskutek choroby po upadku na oblodzonym podwórku. Niósł wówczas wiadro z wodą, pomagając w gospodarstwie młodszemu bratu Feliksowi, u którego mieszkał. Całe życie w pokorze modlił się i starał pomagać bliźnim[i].

Jednym z charakterystycznych rysów życia i działalności Stanisława, po którym pozostało wiele materialnych pamiątek, jakie oglądać można w przestrzeni publicznej – było fundowanie przez niego i osobiste wykonywanie kapliczek i krzyży. Dzięki opracowaniom dokumentującym podobne obiekty małej architektury sakralnej z terenów gmin Jedlińsk i Stara Błotnica możliwe jest w miarę dokładne prześledzenie jego działalności w tym zakresie. Obie wspomniane publikacje opracowała Bożena Cieślak. W tej starszej, poświęconej kapliczkom Jedlińska i okolic, tak go wspomina:

„Niskiego wzrostu, lekko pochylona postać w długiej czarnej jesionce to obraz St-wa Szatana z moich lat dziecinnych. Jego ręce stale obracały paciorki różańca a usta szeptały słowa modlitwy dziękczynnej. Budował kapliczki w miejscach, gdzie spotkał się z dobrocią mieszkających tam ludzi – tak im dziękując za okazane serce. Dziesiątki kapliczek i figurek rozsianych jest po okolicznych miejscowościach, widocznie Stanisław Szatan spotkał tam Życzliwych ludzi”[ii].

Uzupełnieniem powyższego opisu, próbującego wskazać przyczynę fundowania przez Szatana licznych kapliczek, są słowa autora „Kroniki Błotnicy”, który także go znał osobiście:

„Gdy przychodził pod kościół, to otaczały go kobiety i kupowały różańce od niego. Różańce były bardzo dobrze zrobione i pięknie wyglądały. Brał dość drogo, ale miał zbyt. Za te pieniądze budował kapliczki betonowe na skrzyżowaniu dróg, tj. w Kobylniku, Czyżówce, koło Czyżówki, w Jedlance, w Woli Gutowskiej i w innych miejscowościach i parafiach. Gdzie widział skrzyżowanie dróg, a nie było kapliczki, to przybijał na drzewach obrazki robiąc wokoło obrazka obicie deseczkami”[iii].

Z kolei autor biografii Stanisława Szatana o jego działalności związaniem ze wznoszeniem przydrożnych znaków wiary napisał:

„Żył myślą o Matce Bożej, mawiał, że chodzi polnymi ścieżkami. Pragnął przypominać przechodniom Jej obecność, stawiając znaki wiary. Ich budowę rozpoczął jeszcze przed drugą wojną światową. Kapliczkę stanowił przeważnie postawiony na cementowym podmurowaniu duży krzyż z piaskowca [właściwie z betonu – P.P.] z wizerunkiem Pana Jezusa i obrazem Matki Bożej Błotnickiej u dołu, zazwyczaj ogrodzony drewnianym lub metalowym płotkiem. Wiele kapliczek zawieszał na drzewach i słupach. Ponieważ były z materiału kruchego i czasem ulegały zniszczeniu, zastępował je nowymi”[iv].

Wielgoszewski dodaje jeszcze, że Stanisław Szatan budował także drewniane krzyże oraz wymienia lokalizacje wzniesionych przez niego kapliczek murowanych, posiadających podpis fundatora. W dalszej części rozdziału, zatytułowanego „Znaki Bożej obecności”, autor przytacza ważny kontekst przedsięwzięć błotnickiego parafianina związanych z budowaniem kapliczek:

„Gdy wracał zmęczony do swojej wioski z dalekich nieraz wędrówek z różańcami, figury te wskazywały mu drogę. Klękał przy nich, dziękując za pomoc w sławieniu czci Matki Bożej i szczęśliwy powrót. Im więcej spotykał kapliczek, tym bliżej był domu. Tworzenie kapliczek dawało mu wiele satysfakcji, czego nie krył w rozmowach z bliskimi”[v].

Warto pamiętać, że już w latach powojennych jego działalność budowlana w zakresie wznoszenia kapliczek przydrożnych była de facto wyjęta spod prawa. Ówczesna władza nie wydawała zezwoleń na budowę kapliczek, a wręcz przeciwnie - zwalczała wszelkie przejawy wiary. Stąd fundacyjna działalność Szatana wiązała się z dużym ryzykiem i nie dawała mu spokoju. Podczas budowy kapliczki pomiędzy Czyżówką a Kobylnikiem w 1955 r. został aresztowany na 48 godzin. Osadzony w celi zaczął głośno modlić się o przebaczenie dla oprawców. Jego płacz i świadectwo wiary sprawiły, że został wypuszczony na wolność[vi]. Przykre doświadczenia związane z brakiem swobody w dokonywaniu dalszych fundacji przydrożnych obiektów sakralnych, sprawiły, że ostatecznie z końcem lat 50. XX w. zaprzestał tej działalności. Od tej pory posiadane pieniądze postanowił przeznaczać na chwałę Bożą w inny sposób – fundując wyposażenie do okolicznych świątyń. Przez około 20 lat wzniósł jednak znaczną liczbę kapliczek przydrożnych oraz wykonał wiele innych mniejszych obiektów sakralnych, zawieszanych na drzewach, czy stawianych na drewnianych słupkach. Opracowania regionalne podają, że takich obiektów było dziesiątki[vii]. Z racji tego, że wiele z nich posiadało skromny i mało trwały charakter kapliczek szafkowych oraz z racji kilkudziesięciu lat, jakie upłynęły od ich powstania – dziś trudno ustalić dokładną liczbę i lokalizację kapliczek stworzonych przez mieszkańca wsi Kobylnik. Nie mniej warto podjąć próbę inwentaryzacji tych obiektów, które pozostały po Stanisławie Szatanie w przestrzeni bliższych i dalszych okolic błotnickiej parafii.

Kapliczki murowane

1. Kapliczka przydrożna w Woli Gutowskiej (gm. Jedlińsk). Położona jest przy głównej drodze biegnącej przez wieś, przy skrzyżowaniu z drogą prowadzącą w kierunku wsi Narty. Kapliczka jest murowana, składa się z betonowej podstawy, na której wznosi się zwieńczony krzyżem z pasyjką trzyuskokowy cokół główny obiektu, otynkowany i pomalowany na kolor piaskowy. We froncie środkowego segmentu znajduje się niewielka tabliczka z piaskowca, na której widnieje ryty napis:

FUND. SZATAN

STANISŁAW

KOBYLNIK. 1949 R.

W najwyższym segmencie kapliczki, od frontu, znajduje się płytka nisza dewocyjna, w której umieszczony jest obrazek Matki Bożej Fatimskiej. Kapliczkę otacza metalowe ogrodzenie[viii].

2. Kapliczka przydrożna w Jedlance (gm. Jedlińsk). Położona jest przy drodze lokalnej, po wschodniej stronie drogi ekspresowej S7. W obecne miejsce przeniesiona została w 2007 r. w związku z rozbudową drogi. Pierwotnie na kapliczce znajdował się ryty w tynku napis o treści:

STANISŁAW SZATAN

WIEŚ KOBYLNIK

1951 r.[ix]

W 2011 r. kapliczka została odnowiona, pierwotny napis został zlikwidowany i na kapliczce umieszczono dwie nowe tablice inskrypcyjne. Kapliczka składa się z szerokiej, dwuschodkowej bazy, na której posadowiony jest cokół główny obiektu, złożony z czterech ułożonych na sobie brył prostopadłościennych. Najwyższy segment zakończony jest dwuspadowym daszkiem, ponad którym ulokowany jest kamienny krucyfiks. Górny segment kapliczki posiada płytką wnękę z obrazkiem św. Jana Pawła II. Pod obrazkiem przymocowana jest tablica z napisem:

Błogosławiony

Janie Pawle II

Módl się za nami!

Do segmentu znajdującego się niżej, od frontu przytwierdzono tablicę z napisem:

Figurkę ufundował

Stanisław Szatan z Kobylnika

w 1951 roku.

Odnowili

mieszkańcy Jedlanki

w 2011 roku.

Kapliczka jest murowana, posiada malaturę w kolorze słomkowym[x].

3. Kapliczka przydrożna w Kobylniku (gm. Stara Błotnica). Położona jest na otwartej przestrzeni pól pomiędzy wsiami Kobylnik i Czyżówka, przy zbiegu z polną dróżką. Składa się z dwuschodkowej bazy oraz cokołu w kształcie trzech nałożonych na siebie i zwężających się ku górze brył prostopadłościennych. Ostatni segment posiada profilowane zwieńczenie, z którego wyrasta betonowy krucyfiks z pasyjką. Kapliczka jest murowana i posiada obecnie niebieską malaturę. W środkowym segmencie cokołu, od frontu przymocowana jest betonowa tablica z rytym napisem:

NA CZEŚĆ I CHWAŁĘ

PANU BOGU

TĘ FIGURĘ POSTAWIŁ

STANISŁAW SZATAN

1955 r.[xi]

W najwyższym segmencie kapliczki znajduje się głęboka wnęka o kształcie prostokąta z trójkątnym szczytem. Wewnątrz, pośród kwiatów, umieszczona jest figura matki Bożej Niepokalanej. Kapliczkę otacza metalowe ogrodzenie.

4. Kapliczka przydrożna w Czyżówce (gm. Stara Błotnica). Położona jest przy głównej drodze biegnącej przez wieś, przy skrzyżowaniu z drogami do Starego Sopotu i Kobylnika (północno-zachodnie naroże skrzyżowania). Kapliczka pierwotnie miała charakter typowo przydrożny, obecnie wkomponowana jest w ogrodzenie posesji prywatnej. Składa się z trzyczęściowej bazy w formie schodków oraz cokołu głównego w postaci nałożonych na siebie trzech brył prostopadłościennych. Bryły zwężają się ku górze, przy czym najwyższa posiada profilowane zwieńczenie, przechodzące w kamienny krucyfiks z pasyjką. Kapliczka jest wykonana z betonu i pomalowana na biało. We froncie najwyższego segmentu znajduje się wnęka o kształcie prostokąta zakończonego trójkątnym szczytem. Wewnątrz niszy ustawiona jest niewielka figurka Matki Bożej z gorejącym sercem. Do frontu środkowego segmentu cokołu przymocowana jest betonowa tablica inskrypcyjna z napisem:

NA CZEŚĆ I CHWAŁĘ

PANU BOGU

POSTAWIŁ TĄ FIGURĘ

STANISŁAW SZATAN

w 1958 r.[xii]

Interesujące informacje dotyczące genezy powstania kapliczki zawarte są w jednym z opracowań dostępnych w internecie. Podano tam, że opisywaną kapliczkę Stanisław Szatan wzniósł na prośbę rodziny Turlikowskich – w podzięce za ocalenie życia Adama Turlikowskiego, który na skrzyżowaniu przy którym stoi kapliczka miał wypadek motocyklowy[xiii].

Warto zauważyć, że kapliczka ta oraz poprzednia, opisana pod nr 3 posiadają identyczną formę zewnętrzną. Obiekty powstały najprawdopodobniej jako betonowe odlewy z jednej formy, stworzonej przez miejscowego rzemieślnika. Kapliczki o identycznym kształcie są dość licznie rozpowszechnione na terenie gminy Jedlińsk i jej najbliższych okolic[xiv].

5. Kapliczka przydrożna w Smardzewie (gm. Radzanów). Kapliczka murowana, wybudowana na planie czworoboku, złożona z czterech segmentów. Najwyższy ukształtowany w formie prześwitującej latarni. Na górze murowany krzyż. Nie jest ustalone dokładne powiązanie Stanisława Szatana z obiektem. Kapliczka wymieniona jest jako jedna z jego fundacji w biografii autorstwa Wielgoszewskiego[xv].

Kapliczki szafkowe

6. Drewniany krzyż przydrożny w Pierzchni (gm. Stara Błotnica). Położony przy zakręcie drogi, pośród pól[xvi]. Pierwotny obiekt, fundacji Stanisława Szatana, postawiony został prawdopodobnie jeszcze na początku lat 40. ubiegłego wieku. Nie był to krzyż, ale kapliczka szafkowa – ustawiona zapewne na drewnianym słupku[xvii]. Gdy obiekt uległ degradacji, w latach 70. XX w. zastąpiony został nowym. Krzyż ustawił Stanisław Siek, drewno ofiarował zaś leśniczy Tadeusz Brodziak[xviii].

7. Kapliczka szafkowa na słupku w Pierzchni (gm. Stara Błotnica). Wykonana prawdopodobnie w 1955 r.[xix]. Kapliczka wskutek upływu czasu i działania warunków atmosferycznych uległa zniszczeniu. Około 2000 r., na prośbę Anastazji Kaszuby (krewnej Szatana) nową kapliczkę wykonał Waldemar Boniecki. Kapliczka posiada kształt prostokątnej gablotki, zwieńczonej dwuspadowym daszkiem, na szczycie którego umieszczony jest krzyż. Od frontu znajduje się oszklona witryna, a wewnątrz obrazek Matki Bożej Licheńskiej[xx].

8. Kapliczka szafkowa na słupku w Kobylniku (gm. Stara Błotnica). Wykonana zapewne w latach 50 XX w. trwała w niezmienionym stanie do około 2016 r.[xxi]. Kapliczka ustawiona była na drewnianym kołku i składała się z prostej, wydłużonej gablotki, którą po obu stronach flankowały dwie wysmukłe drewniane wieżyczki zakończone krzyżami. Nieoszklone wnętrze kapliczki kryło niewielką figurkę Matki Bożej Niepokalanej wśród kwiatów. Kapliczka pomalowana była białą farbą[xxii].

9. Kapliczka szafkowa na słupku za ogrodzeniem posesji prywatnej oznaczonej nr 41 w Ludwikowie (gm. Jedlińsk). Kapliczka niemalże identyczna z opisaną pod nr 8. Podobieństwo wskazuje jednoznacznie, że wykonana została przez S. Szatana. Powstała najpewniej także w latach 50. XX w. Kapliczka ustawiona jest na drewnianym kołku i składa się z prostej, wydłużonej gablotki, którą po obu stronach flankują dwie wysmukłe drewniane wieżyczki zakończone krzyżami (na lewej wieżyczce brak belki poprzecznej). Krzyżyk wieńczy także szczyt gablotki. Nieoszklone wnętrze kapliczki kryje obraz Matki Bożej Częstochowskiej oraz niewielką figurkę Najświętszego Serca Jezusa. Kapliczka pomalowana jest na biało[xxiii].

10. Kapliczka szafkowa na słupku pomiędzy Sopotem a Czyżówką (gm. Stara Błotnica). Obiekt powstał w 1958 r.[xxiv] i pierwotnie zawieszony był na gruszy. Gdy kapliczka uległa zniszczeniu zastąpiono ją nową (wykonał ją Stefan Kozłowski) i ustawiono na metalowym słupku. Kapliczka posiada formę prostej, kwadratowej gablotki zwieńczonej trójkątnym szczytem. Wewnątrz znajduje się obrazek Matki Bożej Błotnickiej[xxv].

11. Kapliczka szafkowa na słupku w Tursku (gm. Stara Błotnica). Obiekt powstał zapewne w latach 50 XX w. Po zniszczeniu w skutek upływu czasu i działania warunków atmosferycznych około 1980 r. został zrekonstruowany przez rodzinę Milczarskich. Kapliczka ma charakter przydrożny. Ustawiona jest na drewnianym słupie i ogrodzona. Wyglądem zbliżona do obiektów opisanych pod nr 8 i 9. Składa się z prostokątnej, przeszklonej gablotki, którą flankują z dwóch stron ozdobnie profilowane smukłe wieżyczki. Wewnątrz znajduje się obraz Matki Bożej Częstochowskiej[xxvi].

12. Kapliczka szafkowa na drzewie w Kadłubie (gm. Stara Błotnica)[xxvii]. Obiekt powstał około połowy XX w. Pierwotnie kapliczka zawieszona była na wierzbie. Obecna kapliczka, zastępująca pierwotną, zniszczoną wskutek upływu czasu, wykonana została przez Czesława Gniadka i zawieszona na sośnie. Obiekt posiada formę wydłużonej gablotki zwieńczonej dwuspadowym daszkiem. We froncie znajduje się otwór posiadający kształt prostokąta od góry zakończonego półkoliście. Wewnątrz kapliczki ustawiona jest figura Matki Bożej Niepokalanej[xxviii]. Bożena Cieślak podaje, że kapliczka ta została umieszczona w miejscu gdzie miało straszyć. Obiekt sakralny zawieszony został, aby oddać to miejsce pod opiekę Boga[xxix].

13. Kapliczka szafkowa na drzewie w Czyżówce (gm. Stara Błotnica). Kapliczka zawieszona jest na wiekowej gruszy przy polnej drodze wiodącej z Kobylnika, przez Czyżówkę do błotnickiego sanktuarium. Obecna kapliczka, zawieszona na miejscu pierwotnej – zniszczonej wskutek upływu czasu, wykonana została w 2009 r. przez Bernarda Cieślaka. Jest to prosta, płytka szafka w kształcie prostokąta z trójkątnym szczytem. Za oszkloną witrynką znajduje się wizerunek Matki Bożej[xxx]. Pierwotna kapliczka, wykonana przez Stanisława Szatana, posiadała wygląd zbliżony do obiektów opisanych pod nr 8 i 9, czyli miała dwie smukłe wieżyczki i pomalowana była na biało[xxxi]. Taka forma kapliczek szafkowych jest charakterystyczna dla jego twórczości w tej dziedzinie.

Poza wymienionymi kapliczkami istniało, lub nadal istnieje z pewnością jeszcze wiele innych, wykonanych przez Stanisława Szatana. Dla przykładu Wojciech Wielgoszewski wśród jego fundacji wymienia jeszcze nieznane obiekty z Jasionnej (gm. Białobrzegi) i Jedlińska (1949)[xxxii]. Na kartach książki tego autora wyczytać można też np. relację Teodozji Kucharczyk, która wspomina, że jej krewny obok jej rodzinnego domu wybudował kapliczkę i postawił krzyż[xxxiii]. Obiekty te znajdowały się lub nadal znajdują prawdopodobnie w Starym Kiełbowie[xxxiv]. Ponadto w książce Bożeny Cieślak znajduje się informacja, że w rodzinnym Kobylniku, w pobliżu miejsca gdzie dawniej znajdowała się szkoła i stoi jedna z murowanych kapliczek – miała dawniej rosnąć grusza, na której Stanisław Szatan powiesił kapliczkę[xxxv]. Z biografii Szatana wiadomo, że często udawał się na piesze pielgrzymki do Nowego Miasta nad Pilicą. Niewykluczone, że na drogach swych wędrówek, już dalej od rodzinnej parafii pozostawił znaki swej materialnej obecności, w postaci np. kapliczek zawieszanych na drzewach.

Kończąc opis obiektów małej architektury sakralnej ufundowanych i wykonanych przez Stanisława Szatana trzeba zauważyć, że ich wspólną cechą była maryjność. Wszystkie kapliczki dedykowane były Bogarodzicy, przy czym najczęściej w obiektach lokowany był wizerunek cudownego obrazu Matki Bożej Błotnickiej. Wynikało to, jak już było wcześniej wspomniane, ze szczególnego nabożeństwa Stanisława Szatana do Maryi było wyrazem jego osobistej wdzięczności za uratowane zdrowie. Nie bez znaczenia pozostaje także fakt głównego zajęcia zarobkowego błotnickiego parafianina, czyli wytwarzanie różańców. Szatan, który osobiście nader często modlił się na różańcu, sam stał się twórcą wielu miejsc, w których można było taką modlitwę uskuteczniać. Warto zauważyć, że większość z zachowanych kapliczek wzniesionych przez Szatana nadal posiada maryjną ikonografię. Pozostawione przez mieszkańca Kobylnika obiekty – choć skromne i z pozoru nie wyróżniające się spośród innych – bez wątpienia posiadają jakiś szczególny, indywidualny rys. Stanowią cenne dziedzictwo lokalnej historii, w której ważny i oby niezatarty ślad zostawił skromny twórca różańców z błotnickiej parafii. W bieżącym roku minęło 40 lat od jego śmierci. Może warto byłoby pomyśleć nad jakimś trwałym upamiętnieniem jego szczególnych i specyficznych zasług dla błotnickiego sanktuarium? Myślę, że utworzenie „Szlaku kapliczek Stanisława Szatana” byłoby dobrym i mądrym rozwiązaniem.

Terkst i zdjęcia: Paweł Puton