O dwóch kapliczkach Najświętszego Serca Jezusa w Radomiu

W tradycji katolickiej miesiąc czerwiec wiąże się ze szczególną czcią oddawaną Jezusowi. W liturgii Kościoła uwydatniona jest tajemnica Bożego Ciała i Najświętszego Serca Chrystusa.

W tradycji katolickiej miesiąc czerwiec wiąże się ze szczególną czcią oddawaną Jezusowi. W liturgii Kościoła uwydatniona jest tajemnica Bożego Ciała i Najświętszego Serca Chrystusa. Uroczystość Najświętszego Serca Jezusowego celebrowana jest w pierwszy piątek po oktawie Bożego Ciała. W 2017 r. przypada więc 23 czerwca. Święto to jest o tyle ciekawe, że choć korzenie swoje ma poza Polską, to właśnie w naszej ojczyźnie rozpoczął się jego oficjalny kult, który objął z czasem resztę świata. Ważną cechą wyróżniającą tę uroczystość jest także fakt, że w przestrzeni publicznej odnaleźć można liczne jej unaocznienia w postaci figur Serca Jezusowego. W samym Radomiu jest takich obiektów kilkanaście[i]. W niniejszym tekście chciałbym omówić dwie radomskie kapliczki poświęcone Najświętszemu Sercu Jezusowemu. Wybór właśnie tych obiektów podyktowany jest ich interesującą historią oraz ciekawymi procesami socjologiczno-religijnymi, jakie zaobserwować można wczytując się w treść inskrypcji z cokołów tych kapliczek.

Na początek jednak kilka słów o samym kulcie Najświętszego Serca Jezusowego. Jego początki sięgają już czasów starożytności chrześcijańskiej – kult ten istniał już wśród mistyków, ojców kościoła i wielu świętych, ale jego współczesna forma ukształtowana została dzięki objawieniom francuskiej mistyczki św. Małgorzaty Alacoque (1647-1690). Od grudnia 1673 do czerwca 1675 roku święta miała kilka widzeń, w których Jezus opowiedział jej o swym nieskończonym miłosierdziu dla ludzi i o potrzebie zwrócenia się wszystkich do jego Serca poprzez specjalne nabożeństwo. Co ciekawe uroczystość Najświętszego Serca Jezusa formalnie zatwierdzona i wprowadzona została przez papieża Klemensa III w 1765 r. - ale tylko dla polskich diecezji i na szczególną prośbę polskich biskupów. Dopiero Pius IX w 1856 r. rozszerzył to święto na cały Kościół Powszechny[ii].

Zapowiedziane we wstępie dwie kapliczki odwołujące się do kultu NSJ powstały kilka lat po zakończeniu II wojny światowej. Już sam ten fakt skłania do wysunięcia hipotezy, że poświęcenie tych obiektów tajemnicy miłosiernego serca Chrystusa wkrótce po tragicznych doświadczeniach wojny i okupacji, ale także wobec niełatwej rzeczywistości nowego reżimu komunistycznego – nie jest przypadkowe.

Pierwsza z interesujących nas kapliczek poświęconych Sercu Jezusa powstała na Idalinie. Kapliczka położona jest za ogrodzeniem niezabudowanego, prywatnego placu przy ul. Pięknej 14, na wprost ulicy Mazowieckiej. Obiekt posadowiony jest na szerokiej czterostopniowej bazie, na której umieszczony jest cokół w formie prostopadłościanu. W jego przedniej ścianie wmurowana jest lastrykowa tablica z napisem:

NAJŚWIĘTSZE SERCE JEZUSA

Z MIŁÓJ SIĘ NAD NAMI

FUNDATOROWIE OBYWATELE

OSIEDLA IDALINU

1950 R.

Poniżej tego napisu na tablicy inskrypcyjnej utrwalono widok gałązki palmowej. Powyżej cokołu znajduje się kolejna część kapliczki, którą jest - oddzielona niewielkim, blaszanym daszkiem - drewniana szafka. Jej kształt jest wydłużony. Od góry zamknięta jest półkoliście i przykryta blachą, której obrzeże wycięte jest od frontu i tyłu w ząbki. We frontowej ścianie szafki znajduje się podłużna, przeszklona wnęka dewocyjna. Jej środek wypełnia duża, polichromowana figura Najświętszego Serca Jezusa[iii] oraz dodana współcześnie mniejsza figurka Matki Bożej Fatimskiej. U stóp figur znajdują się sztuczne kwiaty. Wnętrze gabloty oświetlone jest w nocy światłem elektrycznym. Kapliczkę wieńczy duży, drewniany krzyż z pasyjką przymocowany do tylnej ściany obiektu. Murowana baza i cokół kapliczki obłożone są jasnymi płytkami z glazury. Podstawa kapliczki posiada wymiary 2 x 2 m, zaś całkowita wysokość obiektu to 3 m[iv].

W tym miejscu wypada choć w kilku zdaniach przywołać dzieje miejsca, w którym znajduje się kapliczka. Otóż stoi ona na terenie nieruchomości, która pierwotnie stanowiła jądro majątku Aleksandra Felicjana Wakulskiego (1845-1920)[v], który na przełomie XIX i XX wieku, nabył ten skrawek ziemi od właściciela Malczewa - Franciszka Kuźnickiego (1845-1903). Wakulski założył tu sowie gniazdo rodzinne i wybudował dworek[vi]. Posiadłość swą od imienia żony Idalii z Ottomanów von Stein Wakulskiej (zmarłej w 1905 r.) nazwał Idalinem. Kapliczka położona jest w pierwotnych granicach założenia dworskiego i parkowego fundacji Aleksandra Wakulskiego. W latach 1936-37 ziemie majątku Idalin zostały sparcelowane przez drugich ich właścicieli: Bolesława (1900-1986) i Stanisławę Zofię (1902-1990) Borkowskich. Zachowała się fotografia makiety parcelacyjnej majątku z tamtego okresu. Ciekawe jest to, że już wówczas, w latach 30. XX wieku, projekt zagospodarowania nowo powstającego osiedla - w miejscu dzisiejszej kapliczki - przewidywał plac dla obiektu kultu religijnego[vii]. Nie jest więc dziełem przypadku, że to właśnie w tym miejscu, choć już po wojnie powstał pierwszy obiekt sakralny osiedla Idalin. Warto uświadomić sobie, że Idalin wówczas był dopiero na etapie zagospodarowywania i wzrostu ludności. Jego formalne włączenie do miasta nastąpiło w 1954 r., czyli cztery lata po powstaniu kapliczki[viii]. Sama budowa kapliczki była więc najprawdopodobniej pierwszą wspólną inicjatywą zawiązującej się dopiero lokalnej społeczności tej części (późniejszego) miasta. Co więcej kapliczka pod wezwaniem Serca Jezusa[ix] powstała w centralnym punkcie osiedla, przy zbiegu ulic Pięknej i Mazowieckiej, stanowiąc wymowne zamknięcie kompozycyjne osi widokowej drugiej z tych ulic. Tym sposobem jej obecność nie tylko sakralizuje tę przestrzeń, ale stanowi także przemyślany akcent urbanistyczny.

Wracając do tablicy inskrypcyjnej kapliczki z ul. Pięknej chciałbym zatrzymać się nad znajdującym się tu sformułowaniem „obywatele osiedla Idalinu”. W nawiązaniu do tego jak okoliczni mieszkańcy „tytułowali się” warto na początku podkreślić, że już wówczas musieli czuć się Radomianami. Choć – jak wspomniano – poszerzenie granic miasta, które włączyło do Radomia Idalin, miało miejsce już po wybudowaniu kapliczki, tutejsi mieszkańcy już wcześniej sygnalizowali, że nie są mieszkańcami wsi, ale „obywatelami osiedla”[x]. Warto w tym miejscu przeanalizować przemiany, jakie w stosunkowo krótkim okresie czasu zaszły w nazewnictwie stosowanym na cokołach kapliczek i figur przydrożnych (dzisiejszego) Radomia. I tak: na krzyżu z 1920 r. stojącym obecnie po sąsiedzku z kościołem św. Rafała Kalinowskiego na Ustroniu przeczytać można napis fundacyjny „gospo[da]rzy wsi Prendocinka”[xi]. W latach 1929 i 1930 krzyże przydrożne ufundowali „włościjanie wsi” Brzustówka i Wola Gołębiowska - Nowa[xii], zaś w 1948 r. przy zbiegu ulic Józefowskiej i Perzanowskiej powstała kapliczka fundacji „gromady Józefów”[xiii]. Natomiast już po budowie kapliczki na Idalinie uwagę zwraca obiekt sakralny ze zbiegu ul. Witkacego i Studziennej, pochodzący z 1958 r. Tu na cokole podpisali się „mieszkańcy wsi Malczewa”[xiv]. Analizując treść tych podpisów nie sposób powstrzymać się od postawienia hipotezy, że stanowią one jeszcze jedno świadectwo zaniku tradycyjnej kultury ludowej. Pewnego utrwalonego przez lata sposobu samookreślania się dawnej społeczności wiejskiej. Nawet symboliczna data graniczna, czyli 1945 r., jest dość dobrze widoczna w treści przytoczonych napisów[xv].

Druga z interesujących nas kapliczek ozdobiona polichromowaną figurą Serca Jezusa znajduje się przy ul. Folwarcznej 34, na radomskim Kapturze. Posadowiona jest na betonowym fundamencie, składa się z trzy schodkowej bazy oraz cokołu, w formie trzech nałożonych na siebie różnej wielkości brył prostopadłościennych. W frontowej ścianie środkowego segmentu cokołu wyryto napis:

MIŁOSIERDZIE.

BOŻE

OGARNIJ-NAS.

1954. R. VII. I.

W najwyższym segmencie znajduje się prostokątna, przeszklona wnęka, w której umieszczono figurkę Jezusa Miłosiernego – według jednego z tradycyjnych wyobrażeń Serca Jezusa, czyli stojącego Zbawiciela z otwartym sercem, na które wskazuje obydwoma swymi dłońmi. Na dłoniach widać wyraźne ślady po gwoździach, stąd wiadomo, że mamy do czynienia z Jezusem Zmartwychwstałym. Cokół obiektu zwieńczony jest płaskim gzymsem, z którego wyrasta murowany krucyfiks z metalową podobizną Chrystusa Ukrzyżowanego w złotym kolorze. Kapliczka jest murowana i otynkowana, pomalowana na brązowo i kremowo. Otoczona jest metalowym, kowalskiej roboty, ozdobnym ogrodzeniem. Kapliczka posiada około 2,5 m wysokości[xvi].

Kaptur jako dzielnica Radomia posiada o wiele dłuższą historię niż Idalin. Jego geneza sięga jeszcze średniowiecza (jako część Zamłynia). W czasach staropolskich wieś i folwark Kaptur stanowiły własność radomskich pijarów[xvii]. Na terenie tej dzielnicy wprawdzie nie zachował się żaden stary obiekt małej architektury sakralnej[xviii], ale najprawdopodobniej w XIX w., a może i wcześniej, takie tu istniały - choćby w postaci najprostszych krzyży drewnianych. Nieco światła w tym kontekście rzuca wspomnienie międzywojennego mieszkańca Kaptura – Edwarda Kossoya (1913-2012):

„Ani na Kapturze, ani na Zamłyniu nie było wówczas kościoła, stąd też w niedziele i święta szli tłumnie „do miasta” na nabożeństwa. Ludność była głęboko religijna. Przy spotkaniu witano się „Niech będzie pochwalony (Jezus Chrystus)!”, na co odpowiadano „Na wieki wieków (amen)!”. Księdza z potrząsającym dzwoneczkiem ministrantem, jadących „z Panem Bogiem” do oczekującego namaszczeń ciężko chorego, pozdrawiano co najmniej zdjęciem czapki i przeżegnaniem się, jeżeli nie przyklęknięciem. Przechodząc obok kościoła, kaplicy, lub tylko przydrożnej figury, mężczyźni zdejmowali czapki, a kobiety robiły znak krzyża”[xix].

Być może także w miejscu, gdzie w 1954 r. mieszkańcy Kaptura wybudowali opisywaną kapliczkę, istniał jakiś starszy obiekt sakralny. Wracając jednak do tej, którą można oglądać dzisiaj i przypatrując się inskrypcji z cokołu – widać, że pokolenie mieszkańców Kaptura, które boleśnie doświadczyło czasu wojny i okupacji, poprzez budowę obiektu sakralnego zamanifestowało pragnienie otrzymania od Boga łaski miłosierdzia. Chcieli aby owo Boże miłosierdzie „ogarnęło ich”, czyli innymi słowy spłynęło na nich. Jakkolwiek by to nie zabrzmiało – obecny wygląd kapliczki stał się materialnym świadectwem i dowodem, że ich pragnienia i modlitwy zostały wysłuchane. Prawdopodobnie w 2015 r. opisywaną kapliczkę odnowiono[xx]. Remont ów ograniczył się właściwie do przymocowania do cokołu kapliczki szklanej tablicy o czarnym tle, na której przepisano wyrytą pierwotnie w tynku inskrypcję. Przy czym słowo „przepisano” jest raczej niewłaściwe, gdyż obecne brzmienie napisu jest takie:

MIŁOSIERDZIE

BOŻE

NIE OPUSZCZAJ

NAS

1954 rok[xxi]

Jakkolwiek zastąpienie oryginalnego i dobrze czytelnego, o ciekawym kroju liter napisu nową konstrukcją o wątpliwym pięknie wydaje się być niezrozumiałe i de facto ujmujące wartości kapliczki, o tyle sama jego treść jest już wielce interesująca. Nowy napis zamiast wezwania „ogarnij nas” zawiera sformułowanie „nie opuszczaj nas”. Czy to tylko wynik niefrasobliwości fundatorów nowej tablicy inskrypcyjnej? Czy zamierzony efekt zakomunikowania zmiany pewnego stanu faktycznego. Stanu, który może sam był źródłem konieczności zamontowania nowej tablicy z napisem? Gdyby przyjąć drugą wersję należałoby wnioskować, że prośba mieszkańców Kaptura sprzed ponad pół wieku została wysłuchana i obecnie mieszkańcy tej dzielnicy proszą już tylko o jak najdłuższe trwanie otrzymanej łaski. A jeżeli tak, to rodzi się pytanie, czy ów domniemany stan wysłuchania modlitwy – poprzez nową tablicę inskrypcyjną – zakomunikowali ci sami mieszkańcy Kaptura, którzy fundowali kapliczkę w 1954 r.? Czy też uczynili to już ich wnukowie? Oczywiście niewykluczona jest też pierwsza hipoteza, mówiąca, że nowa, odmienna forma napisu nie ma nic wspólnego z doznanymi wewnętrznymi łaskami duchowymi. Może było najzwyczajniej tak, że współczesnym mieszkańcom Kaptura zaczęła przeszkadzać zbyt potoczna, „młodzieżowa” forma „ogarnij”...?

Tekst i zdjęcia: Paweł Puton