Opis żakowickich kapliczek należało by zacząć od bardzo interesującej wzmianki, umieszczonej przez ks. Jana Wiśniewskiego w "Dekanacie radomskim",
Gdyby zapytać przeciętnego mieszkańca Radomia gdzie znajduje się dzielnica Żakowice, lub poprosić o wymienienie jakiegoś charakterystycznego obiektu architektury z tej części miasta – prawdopodobnie długo zastanawiałby się nad odpowiedzią. Być może niektórzy kojarzą, że na Żakowicach znajdują się okazałe budynki magazynowe Zakładów Tytoniowych, ci co korzystają z komunikacji miejskiej wiedzą że w tej dzielnicy znajduje się zajezdnia autobusów MPK. Na Żakowicach ulokował się też np. II Urząd Skarbowy w Radomiu. Dzielnica ta zajmuje dziś spory, zurbanizowany obszar, rozciągający się na przestrzeni kilku kilometrów kwadratowych i jest mocno zróżnicowana. Są tu i wąskie uliczki ze starymi drewnianymi chałupami – efekt żywiołowej parcelacji z okresu międzywojnia, i duże obiekty przemysłowe oraz handlowe. Jest siedziba kilku instytucji i dużych firm. Są też resztki rolniczych areałów oraz wdzierające się pomiędzy stare domy osiedle Południe. I to właśnie tu, pośród tej urozmaiconej przestrzeni znajdują się trzy najstarsze i zarazem jedne z najbardziej tajemniczych przydrożnych kapliczek dzisiejszego Radomia.
Historyczne, pierwotne Żakowice – tzw. Stara Wieś – to dzisiejsza ulica Starowiejska (jak widać nazwa ulicy odwołuje się wprost do historycznego tytułu tego skrawka ziemi) i jej najbliższe okolice. W swych początkach była to wieś prywatna, stanowiąca własność rodu Kochanowskich, pieczętujących się herbem Korwin – czyli szlachty pokrewnej poecie Janowi z Czarnolasu.
Opis żakowickich kapliczek należało by zacząć od bardzo interesującej wzmianki, umieszczonej przez ks. Jana Wiśniewskiego w „Dekanacie radomskim”, wydanym w1911 r. Zapisał on: Kaplica w Żakowicach na placu dworskim p. Korwin Kochanowskiego sędziego Stężyckiego, stała drewniana kaplica, wystawiona na murowanym lamusie, poświęcona i przyzwoicie utrzymywana. W ołtarzu miała św. Stanisława bpa. Kardynał Lipski pozwolił w niej mszę św. odprawiać. Konstanty Mikołaj Kochanowski h. Korwin– bo o nim mowa - był synem Franciszka Kochanowskiego i Zofii Cetysówny. Urodził się około 1695, zmarł w 1757 roku W latach 1744-1757 pełnił funkcję wojskiego stężyckiego. Dziedzicem podradomskich Żakowic był od 1730 r. Konstanty Mikołaj Kochanowski dochował się licznego potomstwa. Z kolei kardynał Jan Aleksander Lipski (1690-1746), był w latach 1732-1746 biskupem krakowskim. Jeśli chodzi o samą kaplicę dworską Kochanowskich w Żakowicach, to wiadomo, że istniała jeszcze w 1781 roku - wymienia ją wizytacja biskupia z tego roku.
W kontekście tej informacji nowego znaczenia nabiera pierwotna myśl władz diecezjalnych w Sandomierzu, które w okresie międzywojennym, w czasie tworzenia nowej – późniejszej parafii św. Teresy od Dzieciątka Jezus – jako lokalizację dla niej pod uwagę brały m.in. właśnie Żakowice. Jak widać z historycznego punktu widzenia tradycja funkcjonowania na tym skrawku dzisiejszego Radomia obiektu sakralnego posiada długie korzenie.
Najstarszą zachowaną do dziś kapliczką z dawnych Żakowic jest ta położona przy zbiegu ulic Wierzbickiej i Bocznej - na osi widokowej ul. Czarnoleskiej. Jest to wyjątkowo piękny i cenny zabytek – pomnik dawnych czasów i pamiątka chrześcijańskiego dziedzictwa tej ziemi. Jest to jedyna radomska kapliczka przydrożna opisana w „Katalogu zabytków sztuki w Polsce”, wydanym w 1961 r. Można tam przeczytać: Kapliczka przydrożna. Na granicy miasta, przy szosie do Skaryszewa. Z 1748, odnawiana 1900. Murowana. Czworoboczna na cokole z płycinami. W górnej części, ponad uskokiem arkadowe wnęki, w jednej z nich rzeźba drewniana św. Jana Nepomucena. Daszek namiotowy. Jak widać zaszedł tu błąd w lokalizacji kapliczki „przy szosie do Skaryszewa” - no chyba, że autorzy „Katalogu” specyficznie pojmowali trasę z Radomia do miasta jarmarków końskich. Szosa wiedzie oczywiście w kierunku Wierzbicy. Choć obiekt wybudowany został w czasach gdy tryumfy święcił jeszcze styl barokowy – w jej wyglądzie przebija się już prostota i harmonia architektury klasycystycznej. Kapliczka wybudowana jest na planie kwadratu i składa się z masywnego cokołu podzielonego poziomo na trzy części. W dolnym segmencie znajdują się wnęki przyozdobione murowanymi krzyżami. Środkowy segment cokołu jest węższy i na każdej ze ścian posiada dekorację w postaci występujących przed lico prostokątów. Tu od frontu przymocowana jest metalowa tablica inskrypcyjna. Powyżej znajduje się część dewocyjna obiektu z wydrążonymi w każdej ze ścian, półkoliście zamkniętymi wnękami. Kapliczka nakryta jest czterospadowym, namiotowym daszkiem, zwieńczonym metalowym krzyżem. Obiekt jest murowany z cegły i otynkowany, a jego wysokość wynosi ponad 4 m.
Kapliczka ta jest najstarszym tego typu obiektem przydrożnym w naszym mieście. Obecnie w niszach cokołu kapliczki nie znajdziemy już zabytkowych dewocjonaliów, które niegdyś zdobiły ten obiekt. Dziś jedynie frontową wnękę zdobi „pospolita”, gipsowa figurka Serca Pana Jezusa. W przeszłości jednak kapliczka za patrona miała św. Jana Nepomucena, którego kult zaczął w Polsce kwitnąć w czasach gdy kapliczkę wybudowano. Zabytkowa rzeźba Nepomuka zniknęła jednak pomiędzy latami 60. a 80 ubiegłego stulecia. Odeszła śmiercią naturalną – nadgryziona zębem czasu, czy też padła łupem kolekcjonera ludowych świątków? Tego chyba już nigdy się nie dowiemy... Z kolei przed 30 laty wygląd kapliczki posiadającej we frontowej wnęce pokaźny obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, utrwalił znany radomski akwarelista Henryk Sarna (z resztą pochodzący z Żakowic). Wiadomo stąd, że kapliczka posiadała wówczas po południowej stronie metalową konsolę służącą do umieszczania świec oświetlających obiekt Na początku lat 90. w kapliczce znajdowała się m.in. figurka św. Franciszka. Bardzo interesująca jest inskrypcja umieszczona na metalowej tablicy, przytwierdzonej do przedniej ściany cokołu kapliczki. Utrwalono tu ryty tekst o treści:
Kapliczka ta postawiona w 1748 r.
odnowiona staraniem szanujących
religijne pamiątki w 1903 r.
Jest też sygnatura: „RADOM. K. SZORC”. „Kalendarz adresowy rzemieślników chrześcijan w Radomiu na rok przestępny 1904” zawiera anons następującej treści: Nowo–otworzona Warszawska Artystyczno-Grawerska Pracownia Kazimierza Szorca w Radomiu, ul. Lubelska ? 27. Wiadomo więc bez cienia wątpliwości kto wygrawerował ten napis. Co ciekawe „Kalendarz radomski na rok przestępny 1916” - zawierający również anons reklamowy Kazimierza Szorca (1874-1955) – pokazuje, że rozwinął on swój interes i po kilkunastu latach był już właścicielem sklepu z konfekcją damską i męską oraz składu wszelkiego rodzaju artykułów biurowych, ale także różnych bibelotów, w tym wykonywanych na miejscu w różnych metalach. Swoją drogą grawerunek napisu wykonany przez Szorca jest niezwykle piękny.
Kapliczka ta w pierwszej połowie lat 80. XX wieku – w związku z rozpoczętą budową os. Południe i poszerzeniem ul. Wierzbickiej - została rozebrana i w identycznej postaci odbudowana kilka metrów dalej – u wylotu ulicy Bocznej. Dzisiejszy stan zachowania kapliczki pozostawia wiele do życzenia. Wprawdzie obiekt rokrocznie, wraz z nadejściem maja, okoliczni mieszkańcy odmalowują, ale potrzebna jest mu kompleksowa, fachowa i konserwatorska renowacja. W Galerii Dziedzictwa Kulturowego Radomia Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Radomia znajduje się, wykonany przez Janusza Sałka w 2005 r., w skali 1:25, model tej kapliczki.
Drugą z historycznych kapliczek Żakowic jest ta znajdująca się przy ul. Starowiejskiej 3A – czyli na tzw. Starej Wsi. Według okolicznych mieszkańców kapliczka ta upamiętnia epidemię z końca XVIII wieku. Podczas jednych z prac remontowych kapliczki (w latach 80. XX wieku) zauważono ponoć nawet na jednej z cegieł cokołu wyrytą datę 178[?] r. Obiekt ten ukształtowany został w duchu barokowo-klasycystycznym - jako wysoka, wysmukła, kwadratowa w planie kolumna. W górnej części kapliczki znajduje się, oddzielona prostym gzymsem, część wnękowa z trzema prostokątnymi niszami dewocyjnymi. Frontowa wnęka jest przeszklona i wyposażona w obraz Matki Bożej Częstochowskiej. Z prawej strony we wnęce znajduje się nieosłonięta figurka Matki Bożej Niepokalanej. Wnęka z lewej strony jest węższa i bez obiektów kultu. Kapliczka nakryta jest czterospadowym, płaskim daszkiem, który wieńczy dość duży, metalowy krzyż z pasyjką. Wysokość obiektu wynosi ok. 5 m. Jest on ogrodzony niewielkim metalowym płotkiem. Ta zabytkowa kapliczka, staraniem właściciela domu obok którego stoi, została w 2004 r. kompleksowo odnowiona. Choć czyn ten cieszy i jako taki jest godzien pochwały, można a nawet trzeba „doczepić się” do sposobu przeprowadzenia tego remontu. Kapliczkę otynkowano w identyczny sposób jak dom i przy tej okazji zupełnie zatracono swoistego ducha dawności jaki posiadała. Obecnie, pod sterylną powłoką nowości z trudem można dostrzec historię, jaką skrywa kapliczka. Nie ma już tego niezaprzeczalnego uroku i kolorytu jaki ta przydrożna perła krajobrazu posiadała przed remontem, a który jeszcze w 1985 r. na akwareli utrwalił Henryk Sarna.
Ta de facto anonimowa kapliczka kryje w sobie z pewnością wiele tajemnic. Czy dziś jest jeszcze możliwe ich odkrycie? Ustalenie dokładnej przyczyny i roku postawienia tej kapliczki oraz poznanie personaliów jej fundatorów? Czy można wierzyć legendzie mówiącej, że obiekt upamiętnia epidemię? Jeśli tak, to jaką? (…) W archiwum Parafii na Borkach zachowała się fotografia z lat tuż powojennych, pokazująca grupę ludzi uczestniczących w nabożeństwie pod tą „figurką”.
Ostatnia z historycznych żakowickich kapliczek to ta znajdująca się na rozwidleniu ulic Wierzbickiej i Warsztatowej. Jest najbardziej tajemnicza z nich wszystkich. Nie odnajdziemy na niej żadnego napisu. Nawet okoliczni mieszkańcy nie są w stanie o kapliczce czegokolwiek powiedzieć. Kapliczka trwa na tych swoistych rozstajach dróg od dawien dawna. Jedynie analizując jej architekturę - wygląd nadany przez wprawnego budowniczego - można wnioskować o jej rodowodzie. Kapliczka swoim kształtem upodobniona jest bowiem do ludowych form barokowych, co pozwala przypuszczać, że jej korzenie sięgają jeszcze końca XVIII wieku. Ukształtowana została jako wysoka, masywna prostopadłościenna kolumna. W górnej partii obiektu znajduje się część kultowa z czterema półkoliście zamkniętymi wnękami – po jednej z każdej strony kapliczki. Jedynie w dwóch wnękach znajdują się współczesne dewocjonalia: obrazek i figurka Matki Bożej. Obiekt wieńczy czterospadowy, piramidalny daszek, na którego szczycie usytuowany jest niewielkich rozmiarów krzyż kowalskiej roboty. Krzyż ten posiada interesujący rysunek i ozdobiony jest motywem promieni. Choć odpadła pozioma belka krzyża pozostała część pozwala obiektowi wystawić starą metrykę, sięgającą zapewne jeszcze czasów staropolskich.
Wspominany już malarz Henryk Sarna (ur. w 1933 r.), który do lat 50. XX w. mieszkał na Żakowicach, podał ciekawą historię, usłyszaną od swej matki, jakoby pod kapliczką miał być zakopany jakiś „skarb”. Jeszcze w połowie XX wieku miały zdarzać się przypadki rozkopywania ziemi wokół kapliczki w poszukiwaniu tych legendarnych kosztowności, co też zapewne jest przyczyną dzisiejszego przechylenia kapliczki...
Przez wiele lat kapliczka ta była zaniedbana i niszczejąca - pozbawiona systematycznej opieki okolicznych mieszkańców. Obecnie ma się już o wiele lepiej – jest sukcesywnie, w miarę potrzeby odnawiana. Potrzeba jej jednak zarówno kompleksowego remontu, jak i ponownej sakralizacji – zwłaszcza, że usytuowanie kapliczki przy ruchliwej trasie destrukcyjnie wpływa na jej materialną tkankę. Ale kapliczce szkodzą nie tylko wibracje i spaliny generowane przez intensywny ruch uliczny. W oczy rzucają się przede wszystkim liczne, pstrokate i szpecące słupy reklamowe poustawiane tuż przy tym zabytku kultury chrześcijańskiej. Bez wątpienia można tu mówić o profanacji tej przestrzeni sakralnej...
Paweł Puton
Radom, 3-5 sierpnia 2015 r.
Literatura, źródła:
1) Bąk Z., Miniaturowy Radom. Przy ulicach stoi 100 kapliczek, „Echo Dnia Radomskie”, 2006, Nr 2, s. 10.
2) (bk), Kapliczki już w galerii. Najstarsza ma ponad dwieście lat, „Słowo Radomskie”, 2006, Nr 10, s. 3.
3) Boniecki A., Herbarz polski. Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich, Cz.1, T.10, Warszawa 1907, s. 276.
4) Farbiszewski A., Potrzeba inicjatora. Osiedle Południe. Zaniedbana zabytkowa kapliczka, „Gazeta Wyborcza Radom”, 2004, Nr 199, s. 4.
5) Jelski A., Karta ewidencji zabytku ruchomego – Kapliczka przydrożna, ul. Wierzbicka 96, Radom 1992, Archiwum DR WUOZ.
6) Jelski A., Karta ewidencji zabytku ruchomego – Kapliczka przydrożna, ul. Wierzbicka 130, Radom 1992, Archiwum DR WUOZ.
7) Jelski A., Najstarsza z nich ma już prawie 250 lat, „Życie Radomskie”, 1994, Nr 12, s. 21.
8) Jelski A., Te budowle były niegdyś solą w oku dla caratu [rozm. B. Pikiewicz], „Życie Radomskie”, 1993, Nr 58, s. II.
9) Jelski A., Wygląd kapliczki dobitnie świadczy o braku opiekuna, „Życie Radomskie”, 1994, Nr 238/239, s. 12.
10) (Kala), Zabytek czeka na pomoc, „Słowo Radomskie”, 2006, Nr 112, s. 4.
11) Kalendarz adresowy rzemieślników chrześcijan w Radomiu na rok przestępny 1904, Radom 1903, s. 17.
12) Kapliczka przy ul. Wierzbickiej, w: Sekulski J. Encyklopedia Radomia, Radom 2009, s. 96.
13) Kapliczka przydrożna przy ul. Wierzbickiej 36, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe wydanie, Radom 2012, s. 118.
14) Kapliczka przydrożna przy ul. Wierzbickiej130, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe wydanie, Radom 2012, s.118.
15) KAR, Widok, który cieszy. Kapliczka po remoncie, „Gazeta Wyborcza Radom”, 2003, Nr 103, s. 4.
16) Katalog zabytków sztuki w Polsce, Tom III, Zeszyt 10, pod red. J. Łozińskiego i B. Wolff, Warszawa 1961, s. 37.
17) Metzger R., Nasze kapliczki spisane z pasją, „Gazeta Wyborcza Radom”, 2005, Nr 258, s. 2.
18) Metzger R., Święci przydrożni, „Gazeta Wyborcza Radom”, 2002, Nr 280, s. 16.
19) Piotrowska K., Deka M., Przydrożne znaki wiary, „AVE Gość Radomski”, 2010, Nr 42, s. V.
20) Puton P., Karta ewidencyjna murowanych kapliczek, figur i krzyży. Kapliczka przydrożna, ul. Starowiejska 3A. Karta Nr A-004, Radom 2008, Archiwum SKRZR.
21) Puton P., Karta ewidencyjna murowanych kapliczek, figur i krzyży. Kapliczka przydrożna, ul. Wierzbicka 96/ Boczna. Karta Nr A-002, Radom 2005; Nr A-002a, Radom 2010, Archiwum SKRZR.
22) Puton P. Karta ewidencyjna murowanych kapliczek, figur i krzyży. Kapliczka przydrożna, ul. Wierzbicka 130/ Warsztatowa. Karta Nr A-006, Radom 2005, Archiwum SKRZR.
23) Puton P., Radomskie kapliczki, „Wczoraj i dziś Radomia”, 2006, Nr 2, s. 32, 43.
24) Puton P. Radomskie kapliczki [cz. 2]. Kapliczki, „Wczoraj i dziś Radomia”, 2006, Nr 4, s. 42.
25) Szymczyk D., Przydrożne perły, „Gazeta w Radomiu” (dod. „Gazety Wyborczej”), 1994, Nr 175, s. 1.
26) Wiśniewski J., Dekanat radomski, Radom 1911, s. 300.
