Na początku XX wieku w Radomiu (wówczas de facto na przedmieściach naszego miasta) powstało kilka interesujących przydrożnych, kamiennych krzyży, które są przykładem fundacji małżeńskich
Na początku XX wieku w Radomiu (wówczas de facto na przedmieściach naszego miasta) powstało kilka interesujących przydrożnych, kamiennych krzyży, wystawionych Na cześć i chwałę Panu Bogu. Choć krzyże te rozrzucone są po przeciwległych krańcach dzisiejszego Radomia łączy je jeden ciekawy fakt – wszystkie są przykładem fundacji małżeńskich.
Pierwszym – chronologicznie rzecz ujmując - z krzyży ufundowanych przez małżonków i zaopatrzonych w stosowną inskrypcję, jest ten znajdujący się przy zbiegu ulic Skaryszewskiej i Skrzydlatej na Górnym Długojowie. Został on już opisany w poprzednim artykule. Kilka lat po wybudowaniu tego krzyża, w stosunkowo niedalekiej odległości od niego, powstał kolejny tego typu obiekt. To przydrożny krzyż stojący przy zbiegu ulic Skaryszewskiej i J. Słowackiego. Miejsce gdzie znajduje się krzyż jest bardzo ciekawe - stanowi swego rodzaju historyczne centrum dawnego Długojowa. W tym punkcie prastarego traktu iłżeckiego od wieków zbiegały się drogi z majątku Malczew i późniejszego Idalina (dzisiejsza ulica Idalińska) oraz z Górnego Długojowa, Janowa i Małęczyna (dzisiejsza ulica Skaryszewska). Miejsce to od dawien dawna miało charakter swoistego lokalnego „rynku” - w pobliżu znajdował się młyn i apteka, odbywał regularny handel. Z resztą miejsce to po dziś dzień zachowało cechy lokalnego „centrum” i ważnego węzła komunikacyjnego. A jeszcze w latach 90. XX wieku w użyciu było popularne określenie tej okolicy: „przy młynie”. Nie jest więc dziełem przypadku, że fundatorzy właśnie to miejsce dla krzyża wybrali. Choć sami mieszkali w innej części ówczesnego Długojowa, postanowili pomnik swej wiary postawić właśnie tu - w historycznym centrum miejscowości. Dokonali tym samym sakralizacji tej publicznej przestrzeni.
Opisywany krzyż posiada dość prostą konstrukcję. Składa się z płaskiej bazy, trzyczęściowego cokołu głównego oraz wieńczącego całość krucyfiksu. Cały obiekt wykonany jest z prostych brył rzezanych w piaskowcu. W środkowej części cokołu znajduje się ryta inskrypcja:
FONDATOROWIE
MAŁŻONKOWIE
FRANCISZEK
I KATARZYNA
FRANK.
1908 R.
Krzyż ten w 1993 r. wpisany został do rejestru zabytków ruchomych Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Radomiu, pod Nr 73/B/93. Uzyskanie bliższych informacji o dziejach krzyża stało się możliwe dzięki dotarciu do p. Honoraty Maj – wnuczki fundatorów obiektu. Państwo Frąkowie – bo tak brzmi prawidłowo ich nazwisko – byli rolnikami. Gospodarowali na kilku morgach rozrzuconych po Ukazowym i Górnym Długojowie. Mieli też ziemię na Idalinie. Rodzinna pamięć nie zachowała nawet dokładnych dat ich urodzin ani śmierci. Wiadomo jedynie, że oboje urodzili się w latach 60. XIX wieku. Franciszek zmarł w wieku około 53 lat prawdopodobnie w latach wielkiej wojny. Katarzyna dożyła około 65 lat i zmarła około 1932 r. Fundatorowie spoczywają na cmentarzu przy ul. Limanowskiego, ale nie zachowało się ich epitafium. Obydwoje byli chorowici i jak przypuszcza ich wnuczka to właśnie intencja błagalna o błogosławieństwo w zdrowiu była motywem wystawienia przez nich krzyża. Patrząc na to oczyma wiary można by powiedzieć, że wzięli wprost do serca słowa Chrystusa: Przyjdźcie do Mnie wszyscy, którzy utrudzeni i obciążeni jesteście, a Ja was pokrzepię. Weźcie na siebie moje jarzmo i uczcie się ode Mnie, bo jestem cichy i pokornego serca, a znajdziecie ukojenie dla dusz waszych. (Mt 11, 28-29).
Prócz zapisu tych podstawowych informacji o krzyżu i jego fundatorach, uzyskanych dzięki p. H. Maj, można pokusić się także o wypowiedzenie kilku zdań refleksji, wynikających wprost z historycznej ikonografii tego zabytku. I tak patrząc na rok powstania obiektu myśli biegną od razu do pierwszej dekady zeszłego stulecia. Były to czasy niespokojne. Polacy kolejny raz upomnieli się o swoją ojczyznę, o swój język. Cóż mogło się dziać w sercach rodaków po kolejnym nieudanym zrywie ku wolności – rewolucji 1905-7 roku? Kolejna szansa wyswobodzenia kraju została utracona. Być może wówczas ten znak krzyża - męki i śmierci Chrystusa Pana - był dla fundatorów ważnym symbolem nadziei? W kontekście narodowej niewoli warto zwrócić szczególną uwagę na destrukcyjny wpływ rusyfikacji na naszych przodków. Lata walki z polskim językiem i duchem powoli ale zauważalnie zaczęły zbierać swe żniwo. Efekty tego dostrzegalne są na inskrypcji z opisywanego krzyża! Widać tu zrusyfikowany zapis słowa „fundatorowie” (przez literę „o” zamiast „u”), lustrzane odbicie litery „Ż” w słowie „małżonkowie” oraz, co znamienne, niepoprawną (fonetyczną, również zrusyfikowaną) pisownię nazwiska fundatorów krzyża, które - jak już wspomniano - prawidłowo brzmi Frąk.
Dziś krzyż ze styku Idalina i Długojowa, trwając w swej pokorze i prostocie na rozstajach dróg - cieszy swym pięknem. Ale nie byłoby tak, gdyby nie troska i upór wspomnianej Honoraty Maj – wnuczki fundatorów krzyża. Dzięki jej interwencji i apelom u wszelkich możliwych władz zabytek ten w końcu 2007 r. został poddany fachowej konserwacji. Ponaglane naciskiem p. Maj instytucje miasta, na terenie którego krzyż stoi, poczuły się do odpowiedzialności za jego stan zachowania, który w krytycznym momencie zagrażał już zdrowiu i życiu przechodniów...
Bliższych informacji o fundatorach i historii dwóch pozostałych krzyży małżeńskich wprawdzie nie udało mi się jeszcze ustalić, ale już teraz można o tych obiektach powiedzieć kilka interesujących słów. Jeden z tych krzyży znajduje się na zachodnich krańcach Radomia. Położony jest przy ulicy Kierzkowskiej, w pobliżu posesji o numerze 87. Krzyż ten posiada wielce plastyczne walory obiektu przydrożnego. Znajduje się mniej więcej w połowie dawnej wsi Kierzków, po południowej stronie drogi. Stoi w otoczeniu czterech, dziś już wiekowych i okazałych, kasztanowców. Krzyż ten wykonany został z piaskowca przez radomskiego kamieniarza - znanego już nam Piotra Leona Staniszewskiego (1864-1934). Za fundament krzyżowi temu służą polne kamienie. Obiekt posiada dwuczęściową bazę, w której znajduje się sygnatura kamieniarza: „L. STANISZEWSKI \ W RADOMIU”. Powyżej bazy znajduje się także dwuczęściowy cokół główny, w którego przedniej ścianie wyryta jest następująca inskrypcja:
NA CZEŚĆ I CHWAŁĘ
PANU BOGU
TĘ PAMIĄTKĘ POSTAWILI
MAŁŻONKOWIE
KAROLINA I LEON
KURĘBSCY
1912 R.
Powyżej inskrypcji – zapewne wtórnie – wyryto niewielką płyciznę w której za szkłem umieszczono obrazek Matki Bożej Częstochowskiej. Obiekt wieńczy pokaźny, kamienny krucyfiks z metalową pasyjką. Choć obiekt wykonany jest z naturalnego kamienia wiejskim zwyczajem został „pobielony”. W swojej historii malowany był między innymi na niebiesko, obecnie posiada malaturę o jednolitym piaskowym kolorze. Od wybudowania krzyża minęło już ponad 100 lat. Kawał czasu i zapewne niejedna ciekawa historia, związana z krzyżem i jego fundatorami. Być może na Kierzkowie, gdzieś w Radomiu, lub w szerokim świecie żyją jacyś potomkowie Karoliny i Leona Kurębskich. Dzieje tego obiektu sakralnego i osób z nim związanych czekają więc cały czas na odkrycie...
Ostatni z małżeńskich krzyży znajduje się przy ulicy Gołębiowskiej 58, czyli na północnych rubieżach ówczesnego Radomia, jakimi była historyczna, miejska wieś Gołębiów. Obiekt ten równo sto lat temu ufundowali małżonkowie Józefa (1882-1955) i Szymon (1871-1943) Boruchowie. Fundatorzy krzyża spoczywają na radomskim cmentarzu przy ul. B. Limanowskiego, w kwaterze 16a. Krzyż ten wkomponowany jest w ogrodzenie posesji przy ul. Gołębiowskiej 58 – zapewne związanej historycznie z fundatorami. Jest to kamienny, piaskowcowy obiekt, posadowiony na szerokim fundamencie, na którym znajduje się baza złożona z trzech prostopadłościanów. Powyżej bazy - cokół główny, w którego przedniej ścianie widnieje ryta inskrypcja:
NA CZEŚĆ I CHWAŁĘ
PANU BOGU
TĘ PAMIĄTKĘ POSTAWILI
JÓZEFA I SZYMON BORUCH
1915 R.
Powyżej napisu znajduje się płytka oszklona wnęka z umieszczonym w niej obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem. Obiekt zwieńczony jest murowanym, pokaźnych rozmiarów krucyfiksem z pasyjką. Krzyż ten, choć dziś znajduje się za płotem posesji, posiada piękne żeliwne ogrodzenie, co pozwala przypuszczać, że pierwotne miał charakter typowo przydrożny – był dostępny dla ogółu społeczeństwa. Tak jak w przypadku krzyża z Kierzkowa i tu – gdyby zapukać do drzwi domu stojącego obok krzyża, i zapytać o dzieje tego obiektu i losy jego fundatorów – na pewno posypała by się niejedna fascynująca historia... Na obecną chwilę musi wystarczyć nam wyobraźnia, którą w tym konkretnym przypadku mamy jednak możliwość zainspirować i pobudzić w rzadko spotykany sposób. Na nagrobku Józefy i Szymona Boruchów zachowały się bowiem ich fotografie. Można więc zobaczyć jak wyglądali fundatorzy krzyża sprzed wieku.
Za dwa tygodnie najstarsze w Radomiu żakowickie kapliczki
Paweł Puton
Radom, 8 lipca 2015 r.
Literatura, źródła:
1. Górski M., Krzyż, ul. Kierzkowska, opis obiektu, sporządzony w ramach prac inwentaryzacyjnych SKRZR, Radom 2005.
2. Informacje i dokumenty uzyskane od p. Honoraty Maj.
3. Jelski A., Karta ewidencji zabytku ruchomego – Krzyż na cokole, ul. Słowackiego przy wlocie ul. Skaryszewskiej, Radom 1992, Archiwum Delegatury w Radomiu WUOZ.
4. Krzyż przy ul. J. Słowackiego, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 157.
5. Puton P., Kapliczki – przydrożne świadectwa wiary przodków, „Głos Mariacki”, 2012, nr 5, s. 19-21.
6. Puton P., Karty ewidencyjne murowanych kapliczek, figur i krzyży: Krzyż na cokole, ul. J. Słowackiego\ Skaryszewska. Karta B-004, Radom 2005; B-004a, Radom 2010. Archiwum Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Radomia.
7. Puton P., Karty ewidencyjne murowanych kapliczek, figur i krzyży: Przydrożny krzyż na cokole, ul. Kierzkowska 87. Karta B-005, Radom 2006; B-005a, Radom 2010. Archiwum Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Radomia.
8. Puton P., Karty ewidencyjne murowanych kapliczek, figur i krzyży: Krzyż na cokole, ul. Gołębiowska 58. Karta B-006, Radom 2005, Archiwum Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Radomia.
9. Puton P., Krzyż przy zbiegu ulic Skaryszewskiej i Słowackiego. Przydrożne świadectwa wiary naszych przodków (2), „dni. Dobra Nowina z Idalina”, 2015, nr 2, s. 23-24.
10. Puton P., Radomskie kapliczki [Cz. 4]. Krzyże, „Wczoraj i Dziś Radomia”, 2007, Nr 2, s. 30.
11. Świerczyński G., Dokumentacja powykonawcza konserwacji przydrożnego krzyża przy ul. Skaryszewskiej i Słowackiego w Radomiu, 2007, Archiwum Delegatury w Radomiu WUOZ.
