Kapliczki figury i krzyże z warsztatu kamieniarskiego Franciszka Hebdzyńskiego. Próba inwentaryzacji

W lutym 2017 r. piszący te słowa opublikował artykuł na temat kamieniarskiego rodu Staniszewskich z Radomia, w kontekście powstałych w ich zakładzie kapliczek figur i krzyży. Zebrany wówczas wykaz sygnowanych przez tych kamieniarzy obiektów małej architektury sakralnej objął 29 lokalizacji (15 kapliczek powstałych w warsztacie Piotra Leona Staniszewskiego i 14 wykonanych przez jego syna Józefa) .

W lutym 2017 r. piszący te słowa opublikował artykuł na temat kamieniarskiego rodu Staniszewskich z Radomia, w kontekście powstałych w ich zakładzie kapliczek figur i krzyży. Zebrany wówczas wykaz sygnowanych przez tych kamieniarzy obiektów małej architektury sakralnej objął 29 lokalizacji (15 kapliczek powstałych w warsztacie Piotra Leona Staniszewskiego i 14 wykonanych przez jego syna Józefa)[i]. W przeciągu minionego roku udało się odnaleźć trzy kolejne obiekty, wszystkie – co ciekawe – sygnowane przez nestora rodu[ii]. Obok Staniszewskich drugim najbardziej prężnym kamieniarzem radomskim kilku pierwszych dekad XX w. był Franciszek Hebdzyński. Podobnie jak Staniszewscy i on czeka na swego odkrywcę. Historyka, który przypomniałby tego niezwykle zasłużonego dla dziejów radomskiego rzemiosła kamieniarskiego przedsiębiorcę. Jak dotąd jego nazwisko było ledwo wzmiankowane przy okazji opisu starszych cmentarzy, na których znajdują się nagrobki posiadające sygnaturę jego zakładu kamieniarskiego[iii]. Piszący te słowa od dłuższego czasu gromadzi wszelkie informacje źródłowe dotyczące biografii Hebdzyńskiego i dziejów prowadzonej przez niego firmy. Dotychczas udało się przeprowadzić pełną inwentaryzację nagrobków i kapliczek przydrożnych posiadających podpis Hebdzyńskiego dla terenu parafii św. Mikołaja w Jedlni Kościelnej[iv]. Celem niniejszego artykułu jest podanie garści danych z życiorysu radomskiego przedsiębiorcy kamieniarskiego oraz wymienienie wszystkich zinwentaryzowanych dotąd przydrożnych kapliczek, figur i krzyży opatrzonych sygnaturą „F. HEBDZYŃSKI W RADOMIU”. Autor liczy na odzew czytelników i dalsze uzupełnianie poniższego skromnego wykazu o kolejne obiekty z naszego regionu, wykonane w zakładzie tego radomskiego kamieniarza.

Na wstępie warto przypomnieć, że zjawisko sygnowania kamiennej rzeźby nagrobnej i kapliczkowej na Ziemi Radomskiej zaczęło pojawiać się w ostatniej ćwierci XIX wieku. Początkowo były to jednak raczej pojedyncze i rzadkie przypadki. Dopiero nadejście XX wieku i pojawienie się w branży kamieniarskiej kilku znaczących zakładów sprawiło, że na większości kamiennych pomników masowo zaczęły pojawiać się sygnatury – podpisy kamieniarzy, którzy w ten prosty ale skuteczny sposób zaczęli firmować i reklamować swoje usługi. Niewątpliwie umieszczanie takich podpisów wynikało też ze sporej konkurencji, jaka wytworzyła się w branży kamieniarskiej po 1900 roku. Dziś nagrobne pomniki, czy przydrożne kapliczki z sygnaturą radomskich zakładów kamieniarskich rozsiane są w promieniu przynajmniej 50 km od ówczesnej stolicy guberni, a niektóre z nich spotkać można nawet w miejscowościach położonych ok. 100 km od Radomia. Niewątpliwym rekordzistą w tym względzie jest bohater niniejszego opracowania, którego sygnaturę udało się odnotować na nagrobkach cmentarza w Łomży (około 250 km od Radomia)[v].

Franciszek Wacław Hebdzyński był w swoich czasach jednym z najbardziej znanych radomskich kamieniarzy. Stworzył przede wszystkim niezliczoną ilość cmentarnych nagrobków. Jego sygnaturę spotkać można na wszystkich starych cmentarzach byłego woj. radomskiego, a nawet – jak już wspomniano – daleko poza tym obszarem. W pracowni Hebdzyńskiego powstała także spora ilość przydrożnych kapliczek, figur i krzyży. Urodził się w Szydłowcu 4 września 1876 r., rodzicami jego byli Konstancja z Nowickich i Teofil Hebdzyńscy. Ojciec jego był znanym szydłowieckim kamieniarzem i właścicielem kamieniołomu. Reklama zakładu Teofila Hebdzyńskiego z 1903 r. głosi: „Kopalnia kamieni ciosowych T. Hebdzyńskiego w Szydłowcu. Wykonanie robót budowlanych i pomnikowych, a także hurtowa dostawa kamieni na grubo obrobionych. Po cenach przystępnych”[vi]. Działał w branży kamieniarskiej od 1874 r. i na przełomie XIX i XX w. posiadał już duże doświadczenie i renomę. Nieco więcej informacji o jego zakładzie przynosi „Kalendarz Ziemi Radomskiej na 1913 rok”: „Hebdzyński Teofil, zakład kamieniarski, m. Szydłowiec, Rob[otników] 30, Kap[itał] zakł[adowy] 5.000 rb., Przybl[iżony] obr[ót] roczn[y] 10.000 rb. Wyr[abia] schody, pomniki, toczaki do ostrzenia”[vii]. Wiadomo więc, że Franciszek Hebdzyński odziedziczył fach po ojcu i w jego zakładzie z pewnością zdobywał pierwsze szlify. Musiał też posiadać wielki talent rzeźbiarski i organizatorski, bo bardzo szybko - już w 1898 r., czyli mając 22 lata – usamodzielnił się i założył w Radomiu własny zakład kamieniarski. Reklama jego firmy, zamieszczona w "Kalendarzu adresowym rzemieślników chrześcijan w Radomiu na rok przestępny 1904" wieści: „Zakład Artystyczno-Rzeźbiarski i Kamieniarski F. Hebdzyńskiego vis-à-vis cmentarza Rzymsko-Katolickiego w m. Radomiu. Wykonywa wszelkie kamieniarskie roboty: budowlane i kościelne, oraz pomniki z granitu, labradoru, marmuru i kamienia-piaskowca z własnych kamieniołomów w Szydłowcu. Posiada gotowe pomniki w wielkim wyborze na składzie. Podejmuje się budowy grobów tak kamiennych jak i murowanych, bardzo tanio, akuratnie i szybko”[viii]. Wiadomo stąd, że początkowo siedziba zakładu mieściła się na Nowym Świecie, naprzeciwko cmentarza (okolice ul. Obrońców), po pewnym czasie zakład prawdopodobnie został przeniesiony pod adres „Starokrakowska 44”[ix]. Wiadomo też, że przy dzisiejszej ul. Traugutta (wówczas Długa 34) Hebdzyński posiadał skład pomników[x]. Nieco więcej szczegółów o zakładzie przynosi wspominany już „Kalendarz Ziemi Radomskiej na rok 1913”. Dowiadujemy się z niego o roku założenia firmy oraz o tym, że jej kapitał zakładowy wynosił 10 tys. rubli i tyleż wypracowywała ona średnio rocznego obrotu. Hebdzyński zatrudniał od 8 do 12 robotników i wyrabiał pomniki, schody, balkony i roboty kościelne[xi].

Niewątpliwie doświadczenie rodzinne oraz możliwość korzystania z ojcowskiego kamieniołomu ułatwiły F. Hebdzyńskiemu rozruch firmy i pozwoliły szybko ugruntować pozycję na rynku. Znamienne w tym kontekście jest to, że młody kamieniarz ledwo w dwa lata od założenia firmy, dostał zlecenie wykonania ciosowych stopni, tzw. trepów do wieży, cokołu z kamienia zagnańskiego i szydłowieckiego oraz schodów na poddasze i chór budującego się kościoła mariackiego w Radomiu – dzisiejszej katedry[xii]. Jego zakład był więc niewątpliwie liczącym się w branży. Dynamiczny rozwój firmy przerwała niestety przedwczesna śmierć Hebdzyńskiego. Zmarł 5 kwietnia 1932 r., przeżywszy 55 lat i pochowany został na radomskim cmentarzu przy ul. B. Limanowskiego, w kw. 11A[xiii]. O zgonie tego „Przemysłowca i obywatela m. Radomia” informowała na swych łamach „Ziemia Radomska”[xiv]. Po śmierci Franciszka Hebdzyńskiego jego zakład kamieniarski nie został zlikwidowany, lecz prowadzili go jego spadkobiercy. Dowodzą tego między innymi reklamy zamieszczane we wzmiankowanej „Ziemi Radomskiej”. W 1933 r. sukcesorzy kamieniarza anonsowali: „S-cy F. Hebdzyński. Fabryka Kamieniarsko-rzeźbiarska w Radomiu. Poleca: gotowe i na zamówienie kamienne groby i pomniki, po cenach najniższych, na raty i za gotówkę.”[xv]. Przytoczona reklama może sugerować, że rodzina zmarłego początkowo planowała powolne wygaszenie zakładu, wyprzedając po niskich cenach gotowe pomniki. Czy tak było w rzeczywistości? Raczej nie - rok później kolejne ogłoszenie w gazecie informowało: „Pomniki, groby, ogrodzenia, rabatki. F. Hebdzyński S-cy ul. Starokrakowska 44, telef. 20-84. Tani miesiąc przed dniem zadusznym”[xvi]. Wiadomo, że prowadzona przez spadkobierców firma pod szyldem „F. Hebdzyński” działała do końca okresu międzywojennego. Informacje o niej znalazły się m.in. w spisie przedsiębiorców województwa kieleckiego[xvii] oraz spisie abonentów telefonicznych[xviii] z roku agresji Niemiec na Polskę. Po II wojnie światowej synowie Franciszka Hebdzyńskiego – Czesław i Tadeusz nie podjęli działalności ojcowskiego zakładu[xix]. Na koniec krótkiego biogramu kamieniarza, jako ciekawostkę warto dodać, że jego brat Jan Hebdzyński (1870-1929) - znany adwokat, od grudnia 1919 do czerwca 1920 w rządzie Leopolda Skulskiego pełnił funkcję Ministra Sprawiedliwości[xx].

Porównując przydrożne kapliczki, figury i krzyże wykonane w warsztacie Franciszka Hebdzyńskiego z tymi powstałymi z zakładzie Staniszewskich na pierwszy rzut oka daje się zauważyć, że wywodzący się z Szydłowca rzemieślnik nader często rzeźbił okazałe figury postaci biblijnych, rzadziej zaś wykonywał proste krzyże na cokołach. Wśród wykonanych przez niego rzeźb wiele to przedstawienia Matki Bożej (Radom, Mirzec, Jedlnia - Poświętne, Sienno, Przytyk, Łępin), Chrystusa (Głowaczów, Staszów koło Kozienic), czy też św. Józefa (Jedlnia-Letnisko). Kamieniarz odznaczał się solidnym rzemiosłem, nieraz osiągając duże walory artyzmu. Warto podkreślić, że w swej pracy sięgał do wzorców z najwyższej krajowej półki, jak choćby w przypadku wykonanej przez siebie figury Matki Bożej pod Krzyżem, z radomskiego Młodzianowa. Hebdzyński odwzorował tu rzeźbę zdobiącą pomnik nagrobny Maurycego Steckiewicza (1859-1897), pochowanego na wileńskiej Rossie - przez znawców uznawaną za najlepszą piaskowcową rzeźbę na tej nekropolii[xxi]. Bohater niniejszego opracowania czerpał więc z dziedzictwa narodowej sztuki sakralnej, adaptując ją na swe potrzeby i wykorzystując w swej pracy przy tworzeniu niezliczonej ilości kamiennych nagrobków oraz kapliczek. Poniżej umieszczony jest wykaz znanych dotąd tego typu przydrożnych obiektów, mający za zadanie stać się podwaliną kompleksowej inwentaryzacji regionu pod kątem występowania w nim sygnowanych przez Franciszka Hebdzyńskiego obiektów małej architektury sakralnej.

Wykaz kapliczek, figur i krzyży posiadających sygnaturę „F. HEBDZYŃSKI RADOM”[xxii]

1) Figura NMP Niepokalanej w Mircu, 1905 r.[xxiii].

[Jubileusz 50-lecia Dogmatu o Niepokalanym Poczęciu NMP].

2) Figura Matki Bożej „Pod Krzyżem” przy zbiegu ulic Młodzianowskiej i Wiejskiej w Radomiu, 1906 r.[xxiv].

3) Figura NMP Niepokalanej w Jedlni Poświętnem, obok kościoła (gm. Pionki), 1909 r.[xxv].

[Na pamiątkę koronacyi obrazu NMP w Częstochowie].

4) Krzyż przydrożny w Wólce Pierzchnieńskiej (gm. Stara Błotnica), 1913 r.[xxvi].

5) Krzyż przydrożny w Piastowie (gm. Jedlińsk), 1914 r.[xxvii].

6) Figura Matki Bożej Niepokalanej w Siennie, 27 IX 1914 r.[xxviii].

7) Krzyż przydrożny w Starym Kobylniku (gm. Stara Błotnica), 1915 r.[xxix].

8) Krzyż na posesji Nr 18 w Golędzinie (gm. Zakrzew), 1916 r.[xxx].

9) Krzyż przydrożny w Wojsławicach (gm. Gózd), 1917 r.[xxxi].

10) Krzyż przydrożny w Lipskiej Woli (gm. Głowaczów), 1917 r.[xxxii].

11) Figura NMP Królowej Polski w Przytyku, 3 V 1917 r.[xxxiii].

12) Figura Chrystusa dźwigającego krzyż w Staszowie (gm. Kozienice), 1919 r.[xxxiv].

13) Krzyż przy ul. W. C. Kwiatkowskiego 102 w Radomiu, 1920 r.[xxxv].

14) Krzyż przydrożny w Kozłowie (gm. Jastrzębia), 1920 r.[xxxvi].

15) Krzyż przydrożny w Siemiradzu (gm. Stara Błotnica), 1921 r.[xxxvii].

16) Krzyż przydrożny w Psarach (gm. Kozienice), 1926 r.[xxxviii].

17) Figura św. Józefa za prezbiterium kościoła w Jedlni-Letnisko, 1930 r.[xxxix].

18) Figura Najświętszego Serca Jezusa na Rynku w Głowaczowie, naprzeciwko kościoła, 1934 r.[xl].

19) Figura NMP Niepokalanej w Łępinie (gm. Stara Błotnica), 1938 r.[xli].

Tekst i zdjęcia: Paweł Puton