Dwusetna rocznica śmierci Urszuli z Morsztynów Dembińskiej (1746-1825), fundatorki m.in. kościoła w Przysusze i dworu w Rusinowie.
Urszula z Morsztynów Dembińska, właścicielka licznych dóbr m.in. w woj. sandomierskim i krakowskim dóbr, urodziła się 4 października 1746 r. w Czarkowych k/ Starego Korczyna. Pochodziła ze znanego w osiemnastowiecznej Polsce rodu Morsztynów (Morstinów), który już od XV wieku pieczętował się herbem „Leliwa”.
Rodzice osierocili Urszulę, gdy miała kilka lat. Opiekę nad trójką rodzeństwa początkowo przejął siedemnastoletni Teodor-najstarszy brat Urszuli. Następnie dziećmi zaopiekował się książę wojewoda ruski Adam Czartoryski, który rozdzielił rodzeństwo wysyłając najstarszego z chłopców do Wiednia, młodszego umieścił w szkole pijarów w Warszawie, zaś Urszulę i jej siostrę Apolonię na pensji wizytek we Wrocławiu. Tuż po ukończeniu szkoły, szesnastoletnia Urszula została żoną starosty wolbromskiego Franciszka z Dembian Dembińskiego, posła na sejm w roku 1762 i 1764 r. Dembińscy mieli siedmioro dzieci: Karola (ur. 1763), Mariannę Salomeę (ur. 1764), Jana Feliksa (ur. 1765), Aleksego Ignacego (ur. 1766), Salomeę (ur. 1775) oraz Barbarę i Ksawerę. Pierwsze lata pożycia Urszuli i Franciszka upływały na intensywnych zabiegach porządkowania spraw gospodarczych. Posiadane przez nich liczne majątki, były mimo dobrej prosperity obciążone wcześniejszymi zobowiązaniami i długami. Taki stan rzeczy wymuszał bardzo rozważne posunięcia. Franciszek zmarł 22 grudnia 1776 r. w pałacu w Szczekocinach. Śmierć męża zapoczątkowała niemal pięćdziesięcioletni okres samodzielnego zarządzania majątkiem przez Urszulę. O bogatą wdowę liczne pojawiły się swaty, ale starościna miała stwierdzić, że: myśląc o dzieciach i kraju, nie ma czasu przypatrywać się jak wyglądają pretendenci do jej ręki, a raczej jej majątku.
Działalność artystyczna i mecenat Urszuli z Morsztynów uchodziły za jeden z najciekawszych w Polsce w końcu XVIII w. Prowadziła swoje domy na europejskim poziomie, była znawczynią sztuki, literatury, kobietą „gniazdową”, wielką patriotką i osobą bardzo religijną. Na uwagę zasługują jej dokonania w sferze polityki, udział w pracach Komisji Cywilno-Wojskowej w powiecie szczekocińskim. W swoich dobrach promowała przemysł hutniczy, była pionierką reklamy handlowej, sprowadzała do majątków nowoczesne maszyny rolnicze.
W majątkach przysuskich i opoczyńskich Dembińska osiągała duże zyski rozwijając produkcję górniczą, hutniczą i zbrojeniową. Pod Przysuchą wytwarzano m.in. ręczną broń palną – karabiny, hakownice, sztucery, pistolety pojedynkowe (pakowane w futerały wykładane aksamitem), broń białą (do 1773 r.); odlewano amunicję artyleryjską, działa, lufy armatnie, moździerze czarnoprochowe. Konglomerat wielkopiecowy w Janowie składał się z wielkiego pieca, walcowni stalowej, walcowni blachy, czterech fryszerek, trzech młynów wodnych, kopalni rudy żelaza oraz glinki ogniotrwałej. Dochód z dóbr przysuskich wynosił pod koniec XVIII w. 31 517 zł, a z powiatu radomskiego łącznie ponad 40 000 zł. Taki dochód sytuował Urszulę Dembińską na czołowym miejscu pośród szlachty radomskiej. Ustępowali jej nawet Radziwiłłowie z dochodem w wysokości ponad 36 000 zł z tytułu posiadania hrabstwa szydłowieckiego. Dembińska inwestowała z powodzeniem także w inne dziedziny gospodarki; w tym gorzelnictwo, czy hodowlę owiec. Działalność starościny poza dobrami w powiecie opoczyńskim, koncentrowała się również w majątkach położonych pod Krakowem, gdzie rozwijała gospodarkę rolno-hodowlaną, stawiała kuźnice, prochownie, papiernie i huty szkła.
Stopniowo nadawała wytworny i coraz bardziej luksusowy charakter swoim siedzibom i otoczeniu. Wzrost dochodów przekładał się również na dłuższe podróże zagraniczne, zwłaszcza do wód, stawianie dworów w bardziej oddalonych dobrach. W latach 80-tych XVIII w. powstały lub zostały rozbudowane z jej fundacji kościoły w Przysusze (1780-1786), Szczekocinach (pow. zawierciański, woj. śląskie, 1780-1782), Sędziszowie (pow. ropczycki, woj. podkarpackie, 1771), Dłużcu, (pow. olkuski, woj. małopolskie, 1780-1782), Wolbromiu. Jako oddana, niezwykle pobożna katoliczka, uposażała klasztory, zakony, bractwa dobroczynności, uczelnie, przytułki i osoby prywatne. Ważną świecką inwestycją Dembińskiej był barokowo-klasycystyczny pałac-dwór w Rusinowie. Przebudowała także dwa pałace: w Warszawie przy ulicy Senatorskiej (gdzie m.in. funkcjonowały sklepy i składy magazynowe z produktami z podprzysuskich zakładów metalowych) oraz w Szczekocinach (wielopokoleniowej rezydencji), gdzie gościła m.in. króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Tadeusza Kościuszkę, biskupa Adama Krasińskiego. Przy szczekocińskim pałacu funkcjonowała oranżeria, a w niej rosło kilkaset drzewek cytrynowych, pomarańczowych i figowych. W Krakowie Dembińska posiadała. kamienice przy ul. Sławkowskiej 5 (w 1887 r. założono tam „Grand Hotel”) i św. Jana 8 (kamienicę kupiła w 1784 r.). W posiadanych dobrach wystawiła także kilka dworów, wygodnie je urządzając i wyposażając, m.in. w Jodłowej. Z jej fundacji powstało ogrodzenie wokół kościoła Mariackiego, św. Anny, św. Wojciecha i Dominikanów w Krakowie. W Wysowej (Beskid Niski) ufundowała w 1808 r. łazienki do kąpieli w wodach mineralnych, jedno z pierwszych sanatoriów w kraju. Zmarła na gorączkę 7 stycznia.1825 r. w swojej kamienicy przy ul. Sławkowskiej w Krakowie. Została pochowana w kościele w Szczekocinach.
Nie mecenat, majątek, czy bacznie obserwowane przez otoczenie nowatorskie przedsięwzięcia gospodarcze Urszuli z Morsztynów, zapewniły jej wysoką pozycję pośród szlachty i powszechny szacunek jakim cieszyła się do końca życia. Dostrzegano jej hojność, pomoc udzielaną potrzebującym, wspieranie uniwersytetów, kościołów, towarzystw dobroczynności, przytułków. Podziwiano jej patriotyzm, z zachwytem wyrażano się o jej wytwornych, gościnnych domach. Wraz z Dembińską odeszła z tej epoki do grobu owa powaga matrony polskiej, pełna wdzięku, co nie jest sztywnością z dumy pochodzącą, lecz jakoby wspaniałą szatą wstydliwej, skromnej duszy, której niedostępną towarzyszką była nieudana wesołość umysłu niezwalczonego wiekiem (S. Chołoniewski, Dwa wieczory pani Starościny Olbromskiej, Wilno 1843).
Oprac. dr Agnieszka Zarychta-Wójcicka
Portret Urszuli z Morsztynów Dembińskiej
Wł. Ignacego Dembińskiego
Fragment drzewa genealogicznego Rodziny Dembińskich.
Opracowanie: dr A. Zarychta-Wójcicka, Druk: Studio Reklamy „Propaganda” Marta Nizińska
