Zamknij

Noc świętojańska w wierzeniach ludowych

Noc świętojańska w wierzeniach ludowych

Sobótki są zwyczajowym świętem o bardzo starym rodowodzie. Obchodzono je w porze letniego przesilenia słońca, w najkrótszą noc w roku, z 23 na 24 czerwca i najdłuższy dzień - 24 czerwca. Sobótką określano także obrzędowe ogniska rozpalane wieczorem w noc świętojańską - wigilię św. Jana Chrzciciela. Po raz pierwszy w źródłach nazwa ta pojawia się w XIII wieku jako imię góry Ślęży, określanej również mianem „Sobótka”.

Ta najkrótsza noc i najdłuższy dzień w roku, zachęcały dawnych mieszkańców wsi do ludowych zabaw i obrzędów o charakterze magicznym. Przygotowania do sobótki trwały od samego rana, gdzie najczęściej młodzieńcy nad wodę znosili stosy gałęzi. Jeśli w pobliżu domostw nie było rzeki, jeziora lub stawu, wówczas ogniska palono na polanach, ugorach, miedzach lub wzgórzach. Sobótkę rozpalano także dla dusz zmarłych przodków, przeciwko czarownicom i złym mocom, jak również dla ochrony pól przed burzą i piorunami, stąd przysłowie „gdzie sobótki rozpalają, tam grady nie przeszkadzają”.

Dawniej uważano, że noc świętojańska była porą cudów. Powstało nawet przysłowie, że „na św. Jana słońce kłania się ziemi dwa razy”, czyli dwukrotnie zachodzi. Dziś noc sobótkowa traktowana jest głównie jako zabawa, wówczas była ona świętem młodzieży, a zwłaszcza młodych dziewcząt. Jeszcze w XIX wieku panny, które brały udział w sobótce zabezpieczały się przed nieczystymi mocami za pomocą różnych ziół, np. bylicą piołun, najczęściej wykorzystywaną do łączenia kwiatów w wiankach.

Oskar Kolberg tak oto zapisał: W wigilię św. Jana, na kilka godzin przed rozpoczęciem Sobótki, każda z dziewcząt gałązkami bylicy oraz liśćmi łopianu przystraja, czyli ubiera chałupę w której mieszka. […] Z pozostałych gałązek bylicy bierze jednę dłuższą, opasuje się nią koło bioder, i tak opasana idzie na Sobótkę. Bylica ma ją uchronić od bólu w krzyżu przy nachylaniu się podczas żniw. W regionie radomskim jeszcze w końcu XIX wieku gospodarze przyozdabiali chałupy bylicą i łopianem, które potem wykorzystywano w leczeniu wielu dolegliwości. Zwyczaj palenia sobótki w noc świętojańską przetrwał na wsiach, aż do połowy XX wieku głównie jako ludowa zabawa.

Na św. Jana zbierano różnorakie zioła, które później wykorzystywano do różnych zabiegów magicznych, ale również w ziołolecznictwie. Wybrane z nich np. rosiczkę, dziewannę, rutę, piołun, czy dziurawiec, zwany też zielem świętojańskim także spalano w ogniskach. Warto też dodać, że dla młodych panien największe znaczenie wśród nich odgrywał nasięźrzał, czyli języcznik - gatunek paproci oraz lubczyk, oba uważane za zioła miłości, niezbędne w różnych zabiegach magicznych.

Nieodłącznym elementem obrzędowym nocy świętojańskiej było rzucanie wianków na wodę. Młode dziewczęta przygotowane z polnych i ogrodowych kwiatów wianki umieszczały na drewnianych deseczkach, potem zapalały ustawione w środku świece i puszczały na rzece. Jeśli wianek wypłynął na wierzch wody lub wyłowił go jakiś kawaler, to oznaczało to szybkie zamążpójście skojarzonych par, a później szczęśliwe życie małżeńskie. Za niepomyślną wróżbę oznaczającą dalsze staropanieństwo odbierano zaplątanie się wianka w zaroślach, jego utonięcie albo zgaszenie ognia świecy.

Dawniej wierzono, że z dniem św. Jana kończył się okres zakazu kąpieli, gdyż powiadano, że „dopóki św. Jan wody nie ochrzci” niebezpiecznie było kąpać się w rzekach lub stawach.  Ponadto mniemano, że poranne obmycie przed wschodem słońca w tym dniu, zabezpiecza przed wrzodami i świerzbem. Z kolei w Opoczyńskiem był to termin zaorywania ugorujących ściernisk pod oziminy, stąd pojawiło się określenie ugoru świętojańskiego.

Do tradycji świętojańskich należało także odprawianie wróżb o charakterze matrymonialnym.  Jedną z nich praktykowaną przez młode dziewczęta w czasie sobótkowej nocy było śpiewanie przygotowanych wcześniej piosenek mówiących, że każdej pannie „przypisany” był dany kandydat. Słowa piosenek mogły zapewniać o dostaniu ukochanego, bądź przeciwnie. Dziewczęta tańcząc wokół ogniska wypraszały u św. Jana prośby o miłość i udane małżeństwo. Kiedy wszystkie sobótkowe pieśni wybrzmiały, a panny zakończyły śpiewy, do zabawy przyłączali się młodzieńcy. Najczęściej skakali przez rozpalone ognisko, wierząc w oczyszczającą moc ognia. Zdarzało się, że rytuał ten także wykonywały zakochane pary.

Prawdziwy sens palenia ogni sobótkowych już dawno uległ zapomnieniu, tak jak dawne określenia sobótek jako kupalnocka, kupalina, czy palinocka. Obecnie, najczęściej sobótki określane są mianem nocy świętojańskiej. Niegdyś wierzono, że rozpalony ogień i zebrane w dniu św. Jana zioła, mają moc odpędzania złych duchów, a że był to czas przed żniwami, to obawiano się, że niewypędzone demony mogą zniszczyć zboża na polach. Po świętojańskiej nocy dla wiejskich gospodarzy rozpoczynała się ciężka praca w polu, gdyż wedle przysłowia „na św. Jana z kosą do siana”.

 

Bibliografia

 

  1. A. Zadrożyńska, Światy, zaświaty. O tradycji świętowań w Polsce, Warszawa 2000.
  2. J. Górska- Streicher, Od obrzędu do widowiska ludowego. Zwyczaje regionu radomskiego, Radom 2015.
  3. J. Kamocki, J. Kubienia, Polski rok obrzędowy, Kraków 2008.
  4. J. Rostafiński, Noc świętojańska i kwiat paproci, Warszawa 1887.
  5. L. J. Pełka, Polski rok obrzędowy. Tradycje i współczesność, Warszawa 1980.
  6. O. Kolberg, Radomskie, cz. I, Dzieła Wszystkie, t. 20, Wrocław–Poznań 1964.

 

 

 

 

 

 

 

 

×

Drogi Użytkowniku!

Administratorem Twoich danych jest Muzeum Wsi Radomskiej z siedzibą przy ulicy Szydłowieckiej 30 w Radomiu, zarejestrowanym w Rejestrze Instytucji Kultury prowadzonym przez Samorząd Województwa Mazowieckiego pod numerem RIK/21/99 NIP 796-007-85-07.   Nasz e-mail to  muzeumwsi@muzeum-radom.pl, a numer telefonu 48 332 92 81. Z Inspektorem Ochrony Danych (IOD) skontaktujesz się mailem iod@rodo-radom.pl

Co do zasady Twoje dane zbieramy wyłącznie w celach związanych ze statutowymi zadaniami MUZEUM. Przetwarzamy Twoje dane zgodnie z prawem: w przypadku gdy przetwarzanie jest niezbędne do wypełnienia obowiązku prawnego ciążącego na nas jako administratorze, wykonania umowy oraz gdy przetwarzanie jest niezbędne do wykonania zadania realizowanego w interesie publicznym. Zawsze prosimy Cię o podanie tylko takiego zakresu danych, jaki jest niezbędny do realizacji naszych celów:

gromadzenie zabytków w statutowo określonym zakresie; katalogowanie i naukowe opracowywanie zgromadzonych zbiorów; przechowywanie gromadzonych zabytków, w warunkach zapewniających im właściwy stan zachowania i bezpieczeństwo, oraz magazynowanie ich w sposób dostępny do celów naukowych; zabezpieczanie i konserwację zbiorów oraz, w miarę możliwości, zabezpieczanie zabytków archeologicznych nieruchomych oraz innych nieruchomych obiektów kultury materialnej i przyrody; urządzanie wystaw stałych i czasowych; organizowanie badań i ekspedycji naukowych, w tym archeologicznych; prowadzenie działalności edukacyjnej; popieranie i prowadzenie działalności artystycznej i upowszechniającej kulturę; udostępnianie zbiorów do celów edukacyjnych i naukowych; zapewnianie właściwych warunków zwiedzania oraz korzystania ze zbiorów i zgromadzonych informacji; prowadzenie działalności wydawniczej, prowadzenie strony www, w tym zakresie serwisów, które poprawiają jakość naszej pracy i poziom oferowanych usług.  

W trosce o bezpieczeństwo zasobów Muzeum informujemy Cię, że będziemy monitorować siedzibę Muzeum z poszanowaniem Twojej ochrony do prywatności. W tym wypadku będziemy działać w oparciu o przepisy prawa i w celu wykonania zadania realizowanego w interesie publicznym.

Nie będziemy przekazywać Twoich danych poza Polskę, ale możemy udostępnić je podmiotom, które wspierają nas wypełnianiu naszych zadań. Działamy w tym przypadku w celu wypełnienia obowiązków prawnych, które na nas spoczywają oraz w związku z wykonaniem zadań realizowanych w interesie publicznym.

Twoje dane będziemy przetwarzać w oparciu o przepisy prawa obowiązujące w naszym kraju, tak długo, jak przetwarzanie jest  niezbędne do wypełnienia obowiązku prawnego ciążącego na nas jako administratorze; także w związku z realizacją zadań publicznych oraz do momentu ustania przetwarzania w celach planowania związanego z organizacją funkcjonowania Muzeum.

Przysługuje Ci prawo do żądania dostępu do swoich danych osobowych, ich sprostowania, ograniczenia przetwarzania oraz, w zależności od podstawy przetwarzania danych osobowych, także prawo do wniesienia sprzeciwu wobec ich przetwarzania oraz prawo do ich przenoszenia i usunięcia.

Jeżeli przetwarzanie danych odbywa się na podstawie zgody, masz prawo do cofnięcia tej zgody w dowolnym momencie, jednak bez wpływu na zgodność z prawem przetwarzania, którego dokonano na podstawie zgody przed jej cofnięciem.

Przysługuje Ci również prawo wniesienia skargi do organu nadzorczego, którym jest Prezes Urzędu Ochrony Danych Osobowych, ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa, gdy uznasz, że przetwarzanie Twoich danych osobowych narusza przepisy prawa.

Podanie danych osobowych jest obligatoryjne w oparciu o przepisy prawa; w pozostałym zakresie dobrowolne, ale odmowa ich podania może uniemożliwić podjęcie współpracy, realizację umowy czy usługi.

Szczegółowe zasady ochrony Twojej prywatności znajdują się w naszej Polityce Prywatności i Polityce Cookies.

Administrator Danych Osobowych .