Św. Ambroży ? patron pszczelarzy
Św. Ambroży – patron pszczelarzy
Św. Ambroży urodził się ok. 340 roku w Trewirze. Pochodził z arystokratycznej chrześcijańskiej rodziny. Wykształcił się w Rzymie w zakresie literatury rzymskiej i greckiej, prawa i retoryki. W 373 roku został namiestnikiem Ligurii i Emilii z siedzibą w Mediolanie zaś w 374 roku otrzymał sakrę biskupią. W sposobie myślenia i w życiu wyróżniał się silną wolą, poczuciem ładu, praktycznością i sprawiedliwością. Był wrażliwy na krzywdę ludzką. Swój cały majątek rozdał ubogim. Zmarł w Wielki Piątek w 397 roku, a wspomnienie Świętego obchodzone jest 7 grudnia (dzień konsekracji biskupiej). Ciało Ambrożego spoczywa w bazylice w Mediolanie. Otrzymał tytuł jednego z czterech wielkich Doktorów Kościoła Zachodniego (obok św. Augustyna, św. Hieronima, i św. Grzegorza Wielkiego). Według legendy na ustach maleńkiego Ambrożego leżącego w kołysce rój pszczół złożył miód, który miał być zapowiedzią gorliwej pracy pasterskiej oraz głoszenia słowa Bożego[1].
Inne podanie głosi, że przy narodzeniu Ambrożego, ku przerażeniu matki, rój pszczół osiadł na ustach niemowlęcia. Matka chciała ten rój siłą odegnać, ale roztropny ojciec kazał poczekać, aż rój ten sam się poderwał i odleciał, wtedy wypowiedział słowa „Jeśli niemowlę żyć będzie, to będzie kimś wielkim”[2]. Imię Ambroży etymologicznie wyprowadza się od greckiego słowa ambrosia, czyli nektar dający nieśmiertelność[3].
Pierwsze wizerunki św. Ambrożego pojawiły się już w V wieku. Wyobrażały one świętego w stroju pontyfikalnym bez atrybutów. Pomiędzy IX a XII wiekiem zaczęto przedstawiać go z atrybutami zaczerpniętymi z jego życia i legend – z księgą, piórem, ulem, dzieckiem w kołysce, kością i biczem o trzech rzemieniach. Często występował w scenach narracyjnych np. na fresku w pałacu watykańskim w „Dyspucie o Najświętszym Sakramencie” autorstwa Rafaela Santi, wykonanym w latach 1508–1509. W sztuce polskiej Ambroży zazwyczaj występował w otoczeniu Ojców Kościoła i świętych, ale jego wizerunek najbardziej rozpowszechnił się w rzeźbie, płaskorzeźbie i obrazach[4], zaś w sztuce ludowej najczęściej ukazywany był w ulach figuralnych. Wyobrażały one przeważnie naturalnej wielkości postać Ambrożego w stroju biskupim z pastorałem w jednej dłoni i kószką w drugiej. Wiązało się to z powszechnym kultem św. Ambrożego wśród pszczelarzy.
W zbiorach Muzeum Wsi Radomskiej znajduje się kilka przedstawień św. Ambrożego m. in. w rzeźbie, malarstwie oraz ulach figuralnych. Do pracowni konserwatorskiej w 2017 roku trafił przedstawiający św. Ambrożego ul figuralny o numerze inwentarzowym MWR/SzL 1594 wykonany przez Józefa Kuchcika w Dąbrowie Kozłowskiej, w gminie Jastrzębia, w 1971 roku. W 1976 roku przekazany został przez Muzeum Regionalne w Radomiu do zbiorów Muzeum Wsi Radomskiej, zaś na początku lat 80. umieszczony na ekspozycji pszczelarskiej na wolnym powietrzu. W 2008 roku z powodu zmian na ekspozycji został przeniesiony do magazynu czasowego, a obecnie dokonano prac restauratorsko-konserwatorskich.
Ul figuralny jest wykonany z pnia drzewa iglastego (sośnina), częściowo polichromowany. Przedstawia św. Ambrożego w habicie przepasanym białym sznurem (cingulum) z ulem w obu dłoniach. Postać ukazana niezgodnie z zasadami anatomii, w sposób uproszczony, sprawia wrażenie ciężkiej i sztywnej. U podstawy rzeźby widoczne stopy w sandałach wychodzące spod brązowego habitu – właściwego dla zakonu franciszkanów. Habit z reliefem wgłębnym z zarysowanymi guzikami oraz kołnierzem. Na plecach św. Ambrożego widnieje płaszcz (Tabarro) dodatkowo podkreślony naturalną korą sosnowego pnia, spod którego wyłania się wspomniany biały sznur. Postać świętego w obu dłoniach trzyma ul kłodowy w kolorze bieli, nakryty zielonym stożkowym dachem, którego wlot pełni również funkcję otworu wlotowego ula figuralnego. Drugi otwór znajduje się z boku, z lewej strony w części pokrytej korą. Głowa świętego z wyodrębnioną piuską (zucchetto), spod której wystają włosy. Oczy świętego wyraziście białe stanowią mocne akcenty wraz z korpusem ula i sznurem. Wewnątrz ula dłużnia na wysokości 56 cm od dołu, o wymiarach 59 x 13 cm i głębokości 18 cm, zamknięta zatworem o grubości 6 cm. Na wewnętrznej stronie zatworu widnieje napis: "J. Kuchcik, 29 V 1971". Zatwór zamykany jest na gwoździe i posiada uchwyt.
Eksponat zachował się w znacznym stopniu destrukcji. Analiza stanu drewna wykazała czynniki biotyczne (biologiczne) jak żerowanie owadów-technicznych szkodników drewna i grzyby, ponadto czynniki abiotyczne (fizyczne) – pęcznienie i kurczenie się wynikające ze zmian wilgotności drewna. Według klasy użytkowania drewna – ul do 2008 roku należał do klasy 4 charakteryzującej się tym, iż drewno będące na zewnątrz w kontakcie z gruntem narażone jest na zawilgocenie czasowe bądź stałe oraz narażone na czynniki biologiczne takie jak chrząszcze uszkadzające drewno, a także grzyby rozkładu szarego[5], zaś od 2008 do 2017 roku drewno ula mieściło się w 2 klasie użytkowania jako narażone na chrząszcze uszkadzające drewno oraz grzyby pogarszające wygląd drewna[6].
Najbardziej posunięta destrukcja obejmowała podstawę ula, która przez ok. 20-letnią styczność z gruntem uległa szaremu rozkładowi drewna (Fot. nr 1, 2). W tym miejscu również zaobserwowano otwory wylotowe i usypy świadczące o żerowaniu owadów-technicznych szkodników drewna. W bocznej partii ula widoczne naturalne pękniecie promieniowe biegnące przez całą wysokość postaci (Fot. 3).
Fot. nr 1
Fot. nr 2
Fot. nr 3
Kolejnym stwierdzonym zniszczeniem był brak kory tworzącej płaszcz, oraz śladowe fragmenty polichromii na sznurze, ulu trzymanym przez św. Ambrożego, oczach, włosach oraz piusce. Reszta powierzchni ula pokryta znacznie przemytą bejcą (Fot. nr 4,5).
Fot. nr 4
Fot. nr 5
Działania konserwatorskie rozpoczęto od prac mających na celu usunięcie szarobrunatnego i miękkiego drewna świadczącego o szarym rozkładzie drewna, zwanego pleśniowym. Następnie przystąpiono do prac dezynsekcyjnych metodą powierzchniową przy pomocy pędzla oraz metodą iniekcji. W kolejnym etapie wzmocniono strukturę drewna podstawy metodą długotrwałej kąpieli w roztworze Paraloidu B72 (roztwór w toluenie ok. 20%) oraz metodą powierzchniową przy pomocy pędzla (Fot. nr 6).
Fot. nr 6
Dalsze prace konserwatorskie dotyczyły wypełnienia miejsca podstawy po spróchniałym drewnie, zdrowym drewnem tego samego gatunku oraz poliuretanową pianą konstrukcyjną Izopianol. (Fot. nr 7). Fragmenty brakujących stóp oraz pękniecie promieniowe, a także fragment ucha uzupełniono masą Araldite SV/HV 427. (Fot. nr 7, 8, 9).
Fot. nr 7
Fot. nr 8
Fot. nr 9
Po ustabilizowaniu konstrukcji ula figuralnego przystąpiono do odtworzenia brakującej kory. Do tego celu zastosowano korę drzewa iglastego po uprzednich działaniach dezynsekcyjnych i utwardzających (Fot. nr 10).
Fot. nr 10
W końcowych pracach konserwatorskich w celu wzmocnienia właściwego efektu plastycznego wyretuszowano polichromię na sznurze, ulu trzymanym przez św. Ambrożego oraz oczach, a także włosach i piusce. Pozostałą powierzchnię ula figuralnego pokryto bejcą. W ostatnim etapie prac ul figuralny został powierzchniowo zabezpieczony woskiem pszczelim.
Po ukończonej konserwacji eksponat został umieszczony na terenie ekspozycji bartniczo-pszczelarskiej w gablocie chroniącej substancję zabytkową przed bezpośrednim kontaktem z opadami oraz promieniowaniem UV (Fot. nr 11).
Fot. nr 11
[1] Z. Bauer, A. Leszkiewicz, Leksykon Świętych, Wydawnictwo Pannex, Tom 1, Kraków 1996, s. 49.
[2] Ks. W. Zaleski, Święci na każdy dzień, Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa 2005, s. 781.
[3] Ibidem, s. 782.
[4] J. Gnerowicz, O Świętym Ambrożym i innych protektorach pszczelarzy i pszczół, Wydawnictwo Duszpasterstwa Rolników, Włocławek 2002, s. 115.
[5] P. Kozakiewicz, M. Matejak, Klimat a drewno zabytkowe, Wydawnictwo SSGW, Warszawa 2013, s. 222.
[6] Ibidem.
ms
