Niewiele jest dat w dziejach Polski, które budziłyby tyle emocji, co 11 listopada 1918 roku. Był to początek polskiej niepodległości i niezależności, w której Polacy sami zaczęli budować podwaliny odrodzonego państwa. Współcześnie, obchody Święta Niepodległości są doskonałą okazją do przypomnienia, a zarazem zaprezentowania dążeń niepodległościowych Polaków oraz wkładu m.in. społeczności wiejskiej w walkę i budowę odrodzonego kraju, tworzeniu jego autonomii i tożsamości narodowej.
Warto, więc zadać pytanie: z jakimi wyzwaniami na drodze ku Niepodległej musieli się zmierzyć nasi przodkowie?
Otóż, pomimo trwającej ponad sto lat niewoli, krwawo stłumionych powstań narodowych, różnych represji politycznych oraz nasilającej się polityki rusyfikacji i germanizacji na przełomie XIX i XX wieku, Polacy nie porzucili marzeń o odzyskaniu niepodległości.
Dążenia niepodległościowe chłopów doskonale odzwierciedlają ogólnonarodowe powstania skierowane przeciwko władzy rosyjskiej. Począwszy od udziału w powstaniu kościuszkowskim, później listopadowym i styczniowym, przejawiali w nich chęć walki o niepodległość Polski oraz niekończącą się nadzieję na doczekanie tej wiekopomnej chwili. Przysłowiowa nędza, zacofanie i feudalne przeżytki zmuszały chłopów do podejmowania konkretnych działań i walki z niesprawiedliwością. Po uwłaszczeniu stosunek do władzy carskiej zaczął ulegać znacznemu ochłodzeniu. Mieszkańcy wsi rozczarowani skutkami reformy uwłaszczeniowej i wynikającymi z niej obciążeniami oraz nasilającą się rusyfikacją w szkołach, zaczęli się buntować i zrzeszać w różnych stronnictwach oraz kółkach rolniczych. Dopiero powstanie polskiego ruchu ludowego uczyniło z chłopów warstwę świadomą swej politycznej siły i roli przywódczej w państwie. Działacze ludowi kształtując postawy patriotyczne, przygotowali ludność wiejską do czynnej walki o niepodległą Polskę.
Właściwie za początek działalności politycznego ruchu ludowego przyjmuje się 1895 rok. Wówczas na zjeździe w Rzeszowie delegaci chłopscy utworzyli Stronnictwo Ludowe, będące pierwszą chłopską partią. Od tej pory na ogólnonarodową scenę polityczną wkroczyła nowa, samodzielną orientacja chłopska. Natomiast na terenach Królestwa Polskiego w 1904 roku powstał Polski Związek Ludowy, a wśród założycieli znalazło się wielu chłopów. Działacze związku prowadzili działalność oświatową, kulturalną i społeczną, tworząc kółka rolnicze, szkoły ludowe oraz zakładając spółdzielcze kasy i mleczarnie. Wszystkie wysiłki o charakterze narodowowyzwoleńczym prowadzone na wsiach związane były ze strajkami dotyczącymi wprowadzenia języka polskiego do szkół, z odmowami płacenia podatków oraz wystąpieniami przeciwko władzy. Funkcjonowały także inne ruchy chłopskie o charakterze kulturalno-oświatowym skupiające się m.in. wokół pisma „Zaranie”. Był on prężnie działającym ośrodkiem myśli chłopskiej. Natomiast już w 1915 roku „Zaraniarze” wraz ze Związkiem Chłopskim oraz Związkiem Ludu Polskiego utworzyli Polskie Stronnictwo Ludowe, zwane później PSL „Wyzwolenie”, którego nadrzędnym celem była odbudowa Niepodległej.
W działalność niepodległościową zaangażowana była także młodzież. Wyrazem tego, były powstałe w 1908 roku Drużyny Bartoszowe, będące organizacją wojskową o charakterze narodowowyzwoleńczym i skupiającą w swych szeregach młodzież wiejską.
Szczególną rolę odegrała również Polska Organizacja Wojskowa, utworzona w sierpniu 1914 roku, gdyż jednym z jej haseł było dążenie do odzyskania przez Polskę niepodległości. POW swoją działalność prowadziła nie tylko w miastach, ale także na terenach wiejskich. Chcąc pozyskać większość mieszkańców wsi na ochotników, wykorzystała wówczas wpływ ruchu zaraniarskiego. Po ogłoszeniu aktu listopadowego w 1916 roku, POW zaczęła zdobywać coraz większe poparcie na wsi. Rok później chłopi stanowili 60% wszystkich członków tej organizacji. Natomiast w późniejszych szeregach Wojska Polskiego, aż 80% żołnierzy było chłopskiego pochodzenia.
Pod koniec Wielkiej Wojny chłopi wierzyli, że dzień oswobodzenia kraju niebawem nadejdzie. Myśleli coraz bardziej o tym, jak dopomóc Ojczyźnie się odrodzić i rozmyślali o wolnej, ludowej i niepodległej Polsce. Jako członkowie różnych stronnictw ludowych i POW tworzyli główną siłę, która likwidowała zaborczy aparat władzy. W Krakowie na czele Polskiej Komisji Likwidacyjnej, przejmującej władzę z rąk Austriaków stanął przywódca chłopów Wincenty Witos. Ludowcy uczestniczyli także aktywnie w formowaniu nowych ugrupowań chłopskich, które włączyły się w tworzenie struktur odrodzonego państwa.
Na kartach historii ziemi radomskiej w tworzeniu świadomości narodowej chłopów szczególnie zapisał się Franciszek Kapeliński, który jako pierwszy zaproponował ustanowienie 11 listopada, Świętem Niepodległości Polski.
Ten prawy i ideowy działacz urodził się 3 września 1874 roku we wsi Brzeźno w powiecie nieszawskim. Ukończył szkołę elementarną, a dalszą wiedzę zdobywał drogą samouctwa, podobnie jak inni działacze ludowi, m.in. Wincenty Witos czy Stanisław Mikołajczyk.
W bardzo gorącym okresie budowania zrębów państwowości aktywizowały się stronnictwa i partie polityczne różnych ugrupowań. Stąd, na początku swojej działalności niepodległościowej poszedł w kierunku ugrupowań prawicowych i związał się ze stronnictwem Narodowo-Demokratycznym, czyli partią Romana Dmowskiego.
Do Radomia przyjechał dopiero w 1910 roku i podjął pracę w Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych. Jednakże w 1915 roku wraz z innymi pracownikami kolei został ewakuowany przez władze zaborcze w głąb Rosji, gdzie przebywał w Mińsku, Moskwie, Witebsku i innych miastach. Po powrocie do kraju w 1918 roku zaangażował się w działalność polityczną i stworzył od podstaw struktury Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”, które reprezentowało lewicę ruchu ludowego. W zasadzie w powiecie radomskim, jak i w powiatach sąsiednich ruch chłopski koncentrował się głównie wokół PSL „Wyzwolenie” i stanowił dość jednolitą opcję polityczną. W programie partii postulowano działania zmierzające do wprowadzenia rządów stricte ludowych, a wolę narodu uważano za jedyne źródło władzy państwowej. Armia zaś miała pełnić rolę obrońców ojczyzny i propagowano także przeprowadzenie reformy rolnej.
Wzmożona działalność Franciszka Kapelińskiego na rzecz stronnictwa doprowadziła do tego, że w 1922 roku uzyskał mandat poselski. W Sejmie działał aktywnie w Komisji Komunikacji, koncentrując swą działalność na sprawach związanych m.in. z kolejnictwem, podatkami i gospodarką leśną. Właśnie podczas pracy sejmowej za główny cel obrał sobie uhonorowanie odzyskania przez Polskę niepodległości.
„Każdy naród dzień, który uważa za największy w swej historii, obchodzi uroczyście, uważa za święto narodowe. W Polsce dniem takim jest dzień uwolnienia stolicy od najazdu, dzień uzyskania istotnej niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej, to jest dzień 11 listopada. Dzień ten powinien przypominać żyjącym i potomnym tę szczęsną chwilę, kiedy Rzeczpospolita Polska po wiekowej niewoli, wiekowym upadku wstała wolna i niepodległa. Dzień ten winien być obchodzony uroczyście przez naród cały i winien być nazwany Świętem Niepodległości Polski”. Cytat ten doskonale oddaje stan ducha polityka, który za wszelką cenę dążył do ustanowienia Święta Niepodległości. Niestety w latach 20-tych jego pomysł nie spotkał się z aprobatą pozostałych ugrupowań politycznych i wizja Kapelińskiego nie została zrealizowana. Dzień ten został uznany za święto państwowe dopiero w 1937 roku.
Aktywność polityczna chłopów działających w ramach ruchu ludowego, ale także wielu innych organizacjach o charakterze narodowym i chrześcijańskim, była zasługą tysięcy społeczników oraz ofiarnych przywódców niepodległościowych, takich jak Franciszek Kapeliński. Nie ulega wątpliwości, że działacze chłopscy i ludność wiejska wnieśli znaczący wkład w odbudowę niepodległego państwa polskiego w 1918 roku oraz dokonali postępowych reform społecznych i politycznych. Poprzez czynne uczestnictwo w walkach, podjęli później dzieło stworzenia nowych struktur państwowych. Dzięki tym staraniom, chłopi stali się pełnoprawnymi obywatelami w odrodzonej Ojczyźnie, zdolnymi do udziału w budowie demokratycznego państwa, a w razie potrzeby do świadomego uczestnictwa w jego obronie.
Bibliografia:
- Gmitruk J., Sto lat ruchu ludowego 1895-1995, Warszawa 1995.
- 2. Wieś, chłopi, ruch ludowy, państwo, pod red. A. Kołodziejczyka, Warszawa 1996.
- Kwiecień M., Franciszek Kapeliński jako wyraziciel tendencji niepodległościowych ruchu ludowego, [w:] Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego, T. 34, z. 2, Radom 1999.
- Krawczak T., Chłopi w walce o niepodległość 1863-1918, [w:] Niepodległość i Pamięć, Nr 23, Warszawa 2006.
- Madejska K., By żyć w Polsce. Chłopi ziemi radomskiej w walce, obronie i budowie Niepodległej, Radom 2018.
- Piątkowski S., Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie” w regionie radomskim w latach 1920-1922 w świetle źródeł archiwalnych, [w:] Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego, T. XXX, z. 4, Radom 1995.
- Polski Słownik Biograficzny, pod red. E. Rostworowskiego, T. XI, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964-1965.
- 8. Ruch ludowy na Mazowszu, Kurpiach i Podlasiu, pod red. Łuczaka A., Warszawa 1975.
- Skibiński P., Polska 1918, Warszawa 2018.
