„Z wykształcenia muzyk, z zawodu urzędnik” – jak go określił Julian Krzyżanowski Nieustraszony kolekcjoner wiedzy, który, gdy zaszła potrzeba, docierał do najdalszych zakątków Królestwa Polskiego. Dokonywał rzeczy prawie niemożliwych. Skutecznie przeniknął do ludu, by spisać „…jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce”.
W tym roku przypada 208. rocznica urodzin tego wspaniałego folklorysty, etnografa i kompozytora. Jego osobowość ukształtowały dwie epoki: romantyzm i pozytywizm.
Oskar Kolberg, bo o nim mowa, urodził się 22 lutego 1814 roku w Przysusze.
Cztery lata później rodzina przeniosła się do Warszawy, gdzie jego ojciec, Juliusz, objął stanowisko profesora geodezji i miernictwa w Uniwersytecie Warszawskim.
Oskar pierwsze nauki pobierał w domu. Następnie uczył się w Liceum Warszawskim, do czasu zamknięcia placówki w 1830 r. Kolbergowie mieszkali przez pewien czas na terenie uniwersytetu, w Pałacu Kazimierzowskim. Przyjaźnili się ze swoimi sąsiadami – rodziną Mikołaja Chopina- wykładowcy języka francuskiego, Kazimierza Brodzińskiego – profesora literatury i poety oraz Samuela Bogumiła Linde- dyrektora Liceum Warszawskiego.
Razem z rodziną Kolbergów do Warszawy przyjechała Zuźka Wawrzek, która piosenkami z opoczyńskiego kołysała do snu dzieci Kolbergów. Piosenki te kilka lat później rozbrzmiewały w mieszkaniu Chopina i zapewniły pierwszy kontakt Fryderyka i Oskara z folklorem.
Oskar objawiał zdolności muzyczne, dlatego rozpoczął naukę gry na fortepianie. Najpierw u T. Głogowskiego, później u cenionego Franciszka Vettera oraz u Józefa Elsnera – nauczyciela Chopina. Przebieg edukacji muzycznej Kolberga, a także jego późniejsza działalność muzyczna oraz kompozytorska, świadczą niewątpliwie o tym, że młody Oskar był zafascynowany Chopinem. Jako sąsiad w dzieciństwie słuchał i obserwował grę geniusza, później podziwiał go jako pianistę i kompozytora, śledził jego styl i sposób odtwarzania muzyki. Właśnie dlatego intensywnie pracował nad rozwojem swojego talentu.
Nie był jedynym naśladowcą Chopina. Pod wpływem wielkiego kompozytora przetwarzanie i wykorzystywanie ludowych motywów stało się modne.
W 1834 roku Kolberg wyjechał do Berlina. Studiował tam kompozycję i teorię muzyki. Po powrocie do Warszawy oraz po rocznym stażu, w charakterze nauczyciela muzyki w domu Karoliny de Kreutz w Mitawie, Kolberg zaczął udzielać lekcji muzyki w prywatnych domach. Pisał wtedy również recenzje oraz koncertował – włączył się aktywnie w życie artystyczne Warszawy. W latach 1836 – 1865 realizował zainteresowania folklorem oraz komponował. Józef Elsner w roku 1836, gdy Kolberg skończył studia muzyczne, oceniając jego przygotowanie pianistyczne i kompozytorskie napisał:
Odwołując się do mego zaświadczenia z roku 1834. IP Oskar Kolberg udał się do Berlina w celu wydoskonalenia się w muzyce, do której w ten czas już nie pospolity talent i znaczne usposobienie widziałem. Zaświadczam teraz, jako tenże po złożonym przedemną egzaminie okazał stopień celujący jako fortepianista-Generałbasista i kompozytor muzyki, wskutek czego ma prawo być policzonym i liczę go do rzędu znakomitszych artystów miasta Warszawy.
Dnia 14 grudnia 1836. Józef Elsner
Rodzaj twórczości muzycznej, który uprawiał sprawił, że znalazł się w samym centrum kulturalnej elity stolicy, a jednocześnie w kręgu romantycznych entuzjastów twórczości ludowej. Jego ówczesne kompozycje wpisały się w modny wówczas nurt domowego, salonowego muzykowania. Idealnie wtopił się w atmosferę warszawskich artystyczno-literackich salonów. Muzykowanie domowe należało do zwyczaju, dlatego w tym okresie komponowano najwięcej miniatur fortepianowych oraz pieśni, które w połączeniu z odpowiednią poezją budziły uczucia patriotyczne.
Zasługi kompozytorskie Kolberga są mniej eksponowaną dziedziną jego twórczości.
Dzisiaj wiemy, że komponowanie zajęło Kolbergowi jedynie początkowy okres życia, chociaż do śmierci znajdował czas na przygotowanie swoich utworów do druku.
Najwięcej kompozycji opublikował w latach 1840-1860.
Znalazły się wśród nich pieśni, utwory fortepianowe, fortepianowa wersja sielskiej opery „Król pasterzy”. Ogromna ilość utworów pozostała do dzisiaj w postaci rękopisów.
Jego kompozytorska spuścizna obejmuje utwory inspirowane motywami ludowymi. Słychać to najbardziej w utworach fortepianowych, które szczególnie są nasycone typowo ludowymi zwrotami melodyczno-rytmicznymi oraz rytmami tanecznymi – zwłaszcza z Mazowsza. Kompozycje te należą do grupy miniatur salonowych o nieskomplikowanej budowie i przeznaczeniu dla szerokiego kręgu wykonawców. Ich atrakcyjność podkreślali niejednokrotnie ówcześni recenzenci.
Paulina Wilkońska tak wspominała koncert Kolberga u Seweryny Pruszakowej jesienią 1847 roku:
(…) Potem nastąpiła muzyka. Słuchaliśmy gry dźwięcznej na fortepianie, niezrównanej lekkości, wycieniowania i czucia tyle zasłużonego Oskara Kolberga. I ożywiały nas jego kujawiaki ochocze, z cechą wybitnie swojską. (…) Kolberg uproszony zagrał nam mazury Szopena – i całe zebranie zachwycił.
Spośród utworów fortepianowych Kolberga, 82 kompozycje stanowiły repertuar, który był dostępny dla XIX-wiecznych pianistów, ponieważ te utwory ukazywały się drukiem w latach 1836-1889. Wydawali je przede wszystkim warszawscy księgarze muzyczni, a jako dodatek nutowy zamieszczał także „Tygodnik Ilustrowany”. Kompozycje fortepianowe oraz wokalno-instrumentalne zebrane są w 68 i 69 tomie Dzieł wszystkich. Spuścizna kompozytorska Kolberga obejmuje 26 pieśni, 82 kompozycje fortepianowe oraz 3 sceniczne.
Jego kompozycje fortepianowe wzorowane były przede wszystkim na polskiej muzyce ludowej. Twórczość Kolberga na bieżąco była wzbogacana tym, co słyszał, co notował. Dość wierne naśladowanie cechy ludowej sprawiły, że jego utwory utrzymane są w nieco innej konwencji stylistycznej, niż dzieła współczesnych jemu kompozytorów.
Komponował przede wszystkim utwory taneczne: polonezy, mazury i mazurki, walce, polki, obertasy, kujawiaki, kontredanse. Inne zachowane formy to: etiudy, marsze, wariacje, sonata i fantazja.
Kujawiaki są zróżnicowane pod względem rozmiarów i tempa. Zastosował w nich zasadę kompozycji, która jest właściwa tańcom ludowym. Ich formalna konstrukcja opiera się na dosłownych lub wariacyjnie opracowanych powtórzeniach zasadniczego tematu melodycznego. Nawiązywał też do przyśpiewek, ale bardzo rzadko cytował dosłownie ludowe melodie.
Drugą co do ilości zachowanych utworów to mazury. One również są zróżnicowane w rozmiarach oraz tempie, jednak są zdecydowanie bardziej do słuchania niż do tańczenia. Kolberg przełamał w nich formalny schematyzm tańca ludowego.
Pozostałe tańce: polonezy, walce, polki nie wyróżniają się wśród innych kompozycji z tego okresu. Kompozycje nietaneczne, etiudy, należą do utworów przeznaczonych do ćwiczenia techniki pianistycznej.
Najbardziej znaną kompozycją Oskara Kolberga jest Król pasterzy do libretta Teofila Lenartowicza. Wystawiono ją po raz pierwszy w 1853 roku w salonie muzycznym Faustyna Żylińskiego, a w 1859 roku w warszawskim Teatrze Wielkim.
Opera w wersji fortepianowej z głosami wokalnymi ukazała się w ośmiu zeszytach. Tematem libretta jest kujawski zwyczaj ludowy wybierania króla pasterzy w dzień Zielonych Świąt. Kolberg nazwał Króla pasterzy „operą sielską” i tym samym zaliczył do gatunku, który obejmował utwory o tematyce wiejskiej. Napisał również muzykę do obrazów scenicznych Scena w karczmie czyli Powrót Janka do tekstu Jana Kantego Gregorowicza oraz Pielgrzymka do Częstochowy – libretto Kolberga opracowane wg tekstu Seweryny Pruszakowej.
Kompozycje wokalne Kolberga nie odbiegają pod względem kunsztu kompozytorskiego od innych podobnych miniatur wokalnych ówczesnej epoki. Kolberg sięgał po teksty literackie o romantycznych treściach przepełnionych uniesieniami i porywami serc, w nurcie narodowościowym, a także po tematykę z kręgu jego zainteresowań folklorystycznych. Wartością pieśni była przede wszystkim śpiewność i prostota, nieskomplikowana budowa formalna, co miało wpływ na powszechność wykonania. Akompaniament pieśni przeznaczony na fortepian, spełnia swoją rolę wzmacniając wyrazowość tekstu. Akompaniament ma charakter recytatywny, kantylenowy lub akordowy. W większości pieśni nie można wyróżnić jednego typu akompaniamentu. Kolberg stworzył ponad 20 pieśni na głos z fortepianem. Są to m.in.: Talizman, Pod twym okienkiem, Młodo zaswatana, Rojenia wiosenne, Jaskółka, Śpiew poety, Do dziewczyny, Wiosna, Kukułeczko moja siwa.
Kompozycje Kolberga to utwory typowe dla epoki romantyzmu z wybranymi cechami stylu salonowego i osadzone w klimacie muzyki narodowej. Przeznaczone były dla szerokiego kręgu wykonawców, przyjmowane życzliwie przez amatorów, surowo oceniane przez recenzentów. Ostatecznie Kolberg zaniechał uprawiania twórczości muzycznej na rzecz wyłącznego zaangażowania w działalność naukową i edytorską w dziedzinie etnografii i folklorystyki.
Bibliografia:
- D. Idaszak, Twórczość kompozytorska Oskara Kolberga” – wstęp do Dzieł wszystkich O. Kolberga t. 68, wyd. PTL, Poznań 1990.
- D. Idaszak, Twórczość fortepianowa Oskara Kolberga” – wstęp do Dzieł wszystkich O. Kolberga t. 69, wyd. PTL1995
- A. Kościuk, Nikt mię za próżniaka nie ma i mieć nie będzie. O życiu Oskara Kolberga 1814-1890); „Twórczość ludowa”, XXIX 976) 2014, Nr 1-2.
- Oskar Kolberg 1814-1890, red. K. Markiewicz, Przysucha 2014
- J. Krzyżanowski (jk), Kolberg Oskar (1814-1890), artykuł hasłowy w: Słownik folkloru polskiego, pod red. J. Krzyżanowskiego, Warszawa 1965, s. 172.
- P. Wilkońska, Moje wspomnienia o życiu towarzyskim w Warszawie, Warszawa 1959, s. 132
- Zaświadczenie o kwalifikacjach muzycznych Oskara Kolberga, wystawione przez Józefa Elsnera (1769-1854), Warszawa 1836, Rkps. 203x326, Zb. Biblioteki Narodowej PAU-PAN w Krakowie, nr inw. 2183, k. 37-38.
Fotografie:
- Strona tytułowa opery sielskiej Król Pasterzy do słów Teofila Lenartowicza, druk, Warszawa 1859-1860, winieta s. tyt. lit Władysława Otto, wg rys. Wojciecha Gersona, Zb. Biblioteki Narodowej w Warszawie (oryginał). Kopia Muzeum im. Oskara Kolberga w Przysusze
- Strona tytułowa Mazura Es dur, druk, 1861, Warszawa, Zb. Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie (oryginał). Kopia MOKP
- Strona tytułowa Nasze sioła, Kujawiaki, druk 1861, Warszawa, Zb. Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie (oryginał). Kopia MOKP
- Strona tytułowa, Dwa mazury, druk 1841, F. Spiss, Zb. Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie (oryginał). Kopia MOKP
- Strona tytułowa Polnische Tänze, der beliebtesten Polnische Mazurkas, z dedykacją Oskara Kolberga hrabinie Marii Skórzewskiej w Modlnicy Jaśnie Wielmożnej Maryi Hrabinie Skórzewskiej-pamiątka od OKolberga, Modlnica 1884, druk Leipzig : Breitkopf & Härtel,1882, Zb. Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie (oryginał). Kopia MOKP
- Strona tytułowa, Kujawiak według znanego motywu gminnego, druk, 1844, Warszawa, Zb. Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie (oryginał). Kopia MOKP
