ZBIORY
Od początku działalności Muzeum biograficznego Oskara Kolberga, za główny cel uznano tworzenie kolekcji dokumentującej postać uczonego i jego dzieło. Specyfika kolekcji Muzeum Oskara Kolberga oraz form prezentacji niematerialnych wartości kultury i nauki wynika w dużej mierze z postawy życiowej Kolberga, który był człowiekiem bez reszty oddanym swoim zainteresowaniom i pracy na polu muzyki, folklorystyki i etnografii, który posiadany kapitał własny przeznaczył na działalność naukowo-badawczą i edytorską, a pozostawił po sobie ogromnej wartości spuściznę naukową jednakże w postaci wyłącznie zapisanego lub zadrukowanego papieru i stosunkowo niewiele śladów materialnych. Niebagatelny wpływ na dotychczasowe możliwości gromadzenia Kolbergianów odgrywa fakt rozproszenia ich w przeszłości, dotkliwe straty podczas wojen oraz to, że Muzeum utworzono dopiero w stulecie śmierci uczonego.
Pierwszoplanowa funkcja gromadzenia muzealiów tworzy podstawy dla realizacji pozostałych celów muzeum: upowszechniania wiedzy historycznej, wartości nauki i kultury, kształtowania wrażliwości poznawczej i estetycznej. Kolekcja Kolbergowska w Przysusze to muzealia oraz materiały umożliwiające wizualizację i dokumentujące dokonania uczonego, oddające klimat epoki i obraz środowiska rodzinnego, kręgu przyjaciół i współpracowników z różnych ośrodków i okresów jego działalności badawczej, naukowej i edytorskiej.
Pozostałe zbiory Muzeum to kolekcje umożliwiające pełnienie funkcji muzeum regionalnego: kolekcja muzealiów historyczno-artystycznych dokumentująca dzieje Przysuchy i okolic oraz kolekcja muzealiów etnograficznych z regionu opoczyńskiego, w której pewną odrębność merytoryczną posiada zgromadzony zespół eksponatów z dziedziny polskiej sztuki ludowej. Muzeum kolekcjonuje prace laureatów Nagrody im. O. Kolberga, artystów ludowych tworzących w zakresie rzeźby, malarstwa, ceramiki, rękodzieła artystycznego oraz materiały dokumentujące niematerialne dziedzictwo współczesnej kultury wiejskiej. Ten kierunek rozwoju zbiorów uzasadnia sprawowana od 2002 r. rola współorganizatora ogólnopolskiej Nagrody im. Oskara Kolberga „Za zasługi dla kultury ludowej”.
Zainteresowanie szerszym kontekstem życia i działalności Oskara Kolberga, dokumentowanie poprzez muzealia jego środowiska rodzinnego i przyjacielskiego, działalności w różnych obszarach kultury i nauk humanistycznych zwiększa możliwości rozwoju kolekcji. Kolbergiana w naszych zbiorach stanowią zróżnicowany zespół pod względem wartości merytorycznej, walorów historycznych, artystycznych, materialnych (np. eksponaty z epoki i ich artystyczne kopie) oraz formy prawnej obiektów (zbiory własne i długoterminowe depozyty). Najważniejszy zespół w kolekcji stanowią eksponaty dokumentujące życie i dorobek Oskara Kolberga. Dzieje jego spuścizny naukowej wielokrotnie i szczegółowo omówiono w literaturze, najczęściej w opracowaniach Instytutu Oskara Kolberga w Poznaniu, w aspekcie edycji jego Dzieł wszystkich. Zbiory etnograficzne gromadzone przez Kolberga uległy rozproszeniu już za jego życia. Wyjeżdżając z Warszawy do Konopków w podkrakowskich Mogilanach i Modlnicy w 1871 r. pozostawił w domu matki część książek, nut, korespondencji, fortepian. Część jego archiwum (listy, nuty, notatki, fotografie) pozostała w dworze w Modlnicy po pospiesznym wyjeździe do Krakowa w 1884 r. Ostatnie lata życia spędził Kolberg w Krakowie, kilkakrotnie zmieniając miejsce zamieszkania. Obecne usytuowanie spuścizny Oskara Kolberga w zbiorach szacownych instytucji narodowych relatywizuje ocenę kolekcji, utworzonej w Przysusze drogą zakupów, przekazów i darowizn dokonywanych na rzecz młodej placówki muzealnej w ostatniej ćwierci XX i początkach obecnego wieku. Łącznie kolekcja biograficzna obejmuje obiekty dotyczące Oskara Kolberga i jego rodziny oraz muzealia ilustrujące środowisko przyjaciół i współpracowników, miejsca i ośrodki jego życia i działalności jako artysty muzyka, badacza folkloru, etnografa i edytora dzieł (np. Warszawę, Kraków, Modlnicę, Mogilany, Lwów, Kołomyję, Poznań, Paryż).
Najważniejsze eksponaty Muzeum w Przysusze to rękopisy Oskara Kolberga. Najwcześniej w zbiorach znalazło się pięć autografów, wyłączonych z Archiwum Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego i przekazanych do Muzeum społecznego w Przysusze w latach siedemdziesiątych XX w. Przy wyborze kierowano się ich walorami ekspozycyjnymi oraz różnorodnym charakterem. Reprezentują przykłady: korespondencji osobistej (list Kolberga do przyjaciela Romana Konopki); rękopisów prymarnych (opis męskiego i kobiecego stroju krakowskiego); czystopisów przeznaczonych do druku w monografii Krakowskiego, z poprawkami i skreśleniami autora (opis wozu na podstawie listu Szewczyka i opis przedstawień szopkarzy, jasełek bożonarodzeniowych wystawianych w Krakowie w okresie od Św. Szczepana do Matki Boskiej Gromnicznej); systemu pracy edytorskiej w postaci druków z notatkami Kolberga (korekta autorska fragmentu Krakowskiego s. 259-264, z opisem kuligu, Tłustego Czwartku, Ostatków). Ostatnio nabyty autograf to list Oskara Kolberga do Marii Eleonory Kolberg, córki jego brata Wilhelma. List dotyczy ślubu bratanicy z Romanem Jasińskim i zawiera błogosławieństwo Oskara Kolberga. Ważne miejsce w zbiorach i na wystawie stałej zajmują archiwalia z Parafii kościoła Św. Jana Nepomucena w Przysusze z zapisami o urodzinach i chrzcie Oskara, pozostające w długoterminowym depozycie: „Akta urodzonych, stanu cywilnego gminy Przysuskiej, obejmują w sobie rok 1813 i 1814 z rejestrami alfabetycznymi sporządzonemi”. Przysucha, 1813-1814 i „Książka metryk kościelnych /…/ ochrzczeni w Kościele Parafialnym Miasta Przysuchy”, 1812-1824.
Muzeum pozyskało wszystkie znane wizerunki Oskara Kolberga utrwalone w dziewiętnastowiecznej grafice artystycznej i prasowej, na fotografiach z epoki oraz portretach malarskich Tadeusza Konopki (kopia Krzysztofa Jackowskiego wg oryginału pozostającego w PME w Warszawie) i w akwareli-miniaturze Tadeusza Rybkowskiego (depozyt PTL we Wrocławiu).
Szczególne miejsce w muzealnej kolekcji zajmuje dziewiętnastowieczna ikonografia etnograficzna, doceniana za wartość poznawczą i wykorzystywana w publikacjach przez Kolberga: ryciny (litografie, drzeworyty, cynkografie), druki ilustrujące zwyczaje i obrzędy, przedstawiające wiejskie sceny rodzajowe, stroje i ubiory ludowe. Przedmiotem kolekcjonowania są także pierwodruki dziewiętnastowiecznych wydawnictw Oskara Kolberga: publikacje jego własnych kompozycji muzycznych, publikacje zapisów pieśni ludowych w czasopiśmie „Przyjaciel Ludu” (1842-1844), artykuły w „Bibliotece Warszawskiej”, hasła z dziedziny sztuki w Encyklopedii Powszechnej Samuela Orgelbranda. Szczególne znaczenie w kolekcji posiadają pierwsze wydania tomów Ludu i Obrazów etnograficznych oraz publikacje pośmiertne monografii regionalnych opracowanych z rękopisów Oskara Kolberga na przełomie XIX i XX w.
Odrębną grupę w kolekcji stanowią eksponaty z dziedziny kartografii, metrologii, inżynierii budownictwa wodnego i lądowego, materiały biograficzne dotyczące postaci ojca Oskara - Juliusza Kolberga i najstarszego z braci - Wilhelma. W tej grupie eksponatów znalazły się m.in. cenne publikacje kartograficzne autorstwa Juliusza i Wilhelma Atlas Królestwa Polskiego (1827) i Mappa Królestwa Polskiego (1862 r.), podręcznik Wzory rysowania map, ponadto egzemplarze publikacji z zakresu metrologii: Juliusza Kolberga Porównanie dawniejszych i teraźniejszych miar i wag w Królestwie Polskim używanych.
Od 1991 r. Muzeum w Przysusze jest depozytariuszem Archiwum Rodziny Kolbergów. Najcenniejsze eksponaty z tego zespołu dokumentują dokonania Juliusza Kolberga i Wilhelma Kolberga.
Kolekcję Kolbergowską w Przysusze współtworzą obiekty artystyczne związane z postacią młodszego brata Oskara - Antoniego Kolberga, malarza z kręgu warszawskiej cyganerii artystycznej, uczestnika pierwszych wypraw etnograficznych na Mazowsze, podejmowanych w gronie dziewiętnastowiecznych romantyków, entuzjastów ludowości.
