Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego deklaruje: "Chcemy odrestaurować synagogę i stworzyć w niej centrum kulturalne, które będzie służyć zarówno żydowskim grupom odwiedzającym miasto, jak i lokalnej społeczności". Na swojej stronie internetowej zaprasza na wirtualny spacer po wnętrzu XVIII "wiecznej" synagodze w Przysusze.
Około 1720 r. przybyła do Przysuchy liczna grupa ludności żydowskiej, która zajęła pod osadnictwo plac o współczesnej nazwie „Plac Kolberga”, dawny „Rynek żydowski”. Żydzi rozpoczęli budowę okazałej synagogi, w pobliżu której powstał z czasem zespół zabudowań z łaźnią żydowską, szkołą dla chłopców, rzeźnią koszerną i cmentarzem. W XIX w. Przysucha była znanym ośrodkiem chasydyzmu, mistycznego ruchu, który narodził się w XVIII w. na Ukrainie. Nauczało tu prawdopodobnie ośmiu mędrców żydowskich-cadyków, którzy mieli swoje dwory i otaczali się uczniami. Najbardziej znany - Symcha Bunem (1765-1827) był uczniem cadyka Izraela z Kozienic, Lublinera i Jakuba Izaaka z Przysuchy. Jako młodzieniec studiował w jesziwach w Niemczech m.in. w Mattersdorfie oraz w Austrii w Nikolsburgu. Znał kilka języków obcych, ukończył farmację w Gdańsku i przez pewien czas prowadził w Przysusze aptekę. W 2 poł. XIX w. w osadzie wykazano 1966 Żydów, 542 Polaków i 12 Niemców. W przededniu II wojny światowej Żydzi stanowili ponad 60% ogółu mieszkańców Przysuchy. W getcie, które powstało pod koniec 1939 r. zgromadzono początkowo 2500 Żydów, podczas kolejnych transportów stłoczono w nim około 5000 osób. Likwidację getta rozpoczęto pomiędzy 15 sierpnia a 31 października 1942 r. Wojna przyniosła całkowitą zagładę tej społeczności – tym samym zamknięta została trwająca ponad 200 lat żydowska historia miasta.
W 1987 r. z inicjatywy chasydów z Kanady zostały odbudowane na kirkucie symboliczne groby cadyków z Przysuchy– ohele. Po ich prawej stronie osadzono zachowaną w całości macewę, najstarszą na ziemi radomskiej, pochodzącą z 1771 r. Napis w tłumaczeniu z hebrajskiego głosi m.in.: „Tu spoczywa Jakow, syn Zejwła […] komentator nauki bożej, zmarł i został pochowany pierwszego dnia Wielkiej Nocy 1771 r.”. Siła oddziaływania idei głoszonych przez tych cadyków trwa do dzisiaj. Z różnych stron świata, na jorcajt (rocznicę śmierci), przyjeżdżają chasydzi, by w symbolicznych ohelach złożyć kartki - kwitłech, na których wypisano prośby do zmarłych cadyków. Gdy żyli spełniali pragnienia, udzielali rad, leczyli chorych i wyrokowali w ważnych dla gminy sprawach. Po śmierci ich moc nie ustawała, byli bliżej Boga. Pierwsza tablica umieszczona wewnątrz ohelu, upamiętnia cadyków: Jakuba Izaaka, jego syna Jerachmiela, wnuka Jakuba Izaaka Elchanana i prawnuka Jehudi Meira. Druga tablica poświęcona jest Symchie Bunemowi, a trzecia w małym ohelu, Abrahamowi Mojżeszowi.
Synagoga w Przysusze (jid. Parshishe vel Przishe) została wzniesiona w latach 1774-1777 r. Jej potężny, zbudowany z wapienia gmach o powierzchni 650 m² górował nad miejscowością. Zaliczano ją dawniej do najokazalszych żydowskich świątyń w centralnej części kraju. Barokowa, orientowana, piętrowa, w opisach źródłowych określana jako wspaniała, rozbrzmiewała wówczas śpiewem kantorów i modlitwą wiernych. Podczas wojny zbezczeszczona, po wojnie powoli popadała w ruinę. Urządzono w niej gminny magazyn cementu. Pomimo prac konserwatorskich przeprowadzonych w latach 60. i 70. XX w. stan budynku się pogarszał. Wewnątrz zachował się jeszcze czytelny podział na przedsionek, salę kahalną oraz salę modlitw. Na piętrze osobne pomieszczenie dla kobiet, tzw. babiniec. W centrum sali modlitw bima otoczona balustradą i zwieńczona baldachimem. W ścianie wschodniej wnęka po szafie ołtarzowej aron ha-kodesz (nisza, w której przechowywano zwoje Tory), ujęty w dekoracyjne obramienie. Na ścianach w sali modlitw oraz na elewacji południowej widoczne fragmenty roślinno-zwierzęcej polichromii, wykonanej w XIX wieku i w okresie międzywojennym, w tym teksty hebrajskie. We wnęce ściany południowej rzadko już występująca kuna, pomocna w dyscyplinowaniu obywateli.
Od 2007 r. synagoga jest własnością Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, (dalej: FODŻ), która przeprowadziła w 2008 r. niezbędne prace zabezpieczające, a w grudniu 2009 r. zakończyła etap przygotowania dokumentacji budowlanej i konserwatorskiej budynku. Fundacja rozpoczęła aplikowanie o środki unijne i ministerialne na rewitalizację obiektu. W 2012 r. zadanie Przysucha, synagoga (XVIII w.): wzmocnienie fundamentów i konstrukcji wsporczej bimy oraz wykonanie izolacji pionowych uzyskało wsparcie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Dziedzictwo kulturowe, priorytet 1. Ochrona zabytków. Dzięki otrzymanym środkom w 2012 r. w budynku XVIII-wiecznej synagogi przeprowadzone zostaną niezbędne prace zabezpieczające:
- wykonanie ławy fundamentowej w ścianie południowej i wschodniej, w celu wzmocnienia konstrukcji budynku;
- wykonanie fundamentowania konstrukcji wsporczej bimy w celu jej ustabilizowania;
- wykonanie izolacji pionowych ścian fundamentowych w celu ograniczenia zawilgocenia murów.
Remont prowadzi lubelska firma „KORBUD”.
FODŻ deklaruje: „Chcemy odrestaurować synagogę i stworzyć w niej centrum kulturalne, które będzie służyć zarówno żydowskim grupom odwiedzającym miasto, jak i lokalnej społeczności”. Na swojej stronie internetowej zaprasza na wirtualny spacer po wnętrzu XVIII –wiecznej synagodze w Przysusze.
Źródło:
R. Fidos, A. Zarychta-Wójcicka, Przysucha i okolice. Przewodnik turystyczny, Przysucha 2008, s. 1 – 84 : il.
K. Markiewicz, Cadycy z Przysuchy, mps. w zbiorach Muzeum im. Oskara Kolberga w Przysusze.
A. Penkalla, Żydowskie ślady w woj. radomskim, Radom 1992.
