Czas Wielkiego Postu, który właśnie przeżywamy to czas pokuty, wyrzeczeń i przygotowania do Misterium Paschalnego.
Czas Wielkiego Postu, który właśnie przeżywamy to czas pokuty, wyrzeczeń i przygotowania do Misterium Paschalnego. Opisy pojmania, męki i ukrzyżowania Chrystusa, jakie są przedstawione w ewangeliach, już od wieków oddziałują silnie na wyobraźnię zarówno twórców muzyki klasycznej jak i ludowej, a także malarzy oraz twórców literackich. Okres Wielkiego Postu trwa od Środy Popielcowej do Mszy Wieczerzy Pańskiej. Ten czterdziestodniowy, wg liturgii rzymskiej, okres, został określny jako czas wielkanocnej pokuty. Od wczesnych wieków chrześcijaństwa we wszystkich kulturach czas ten cechuje bogata obrzędowość liturgiczna i ludowa. Tradycja pieśni pasyjnych sięga początków chrześcijaństwa w Rzymie, gdzie liturgiczne pieśni pasyjne były wykonywane podczas pokutnych procesji z udziałem papieża oraz wiernych. Zmiany, które zachodziły w kościele, mi.in. wprowadzenie chorału gregoriańskiego do liturgii, wprowadzenie języka ojczystego, muzyczne tradycje klasztorów znajdujących się w całej Europie, nowe prądy teologiczne to niektóre z przyczyn, które spowodowały, że w minionych wiekach powstały bogate lokalne tradycje związane z Wielkim Postem.
Składały się na nie obrzędy liturgiczne, dramaty liturgiczne, misteria pasyjne, dramatyzowane pieśni i procesje.
Ten czas charakteryzuje się wieloma szczególnymi nabożeństwami i zwyczajami. Możemy brać udział w Drodze Krzyżowej, śpiewie Gorzkich Żali, oglądać Misteria-przedstawienia ilustrujące Mękę, Śmierć i Zmartwychwstanie Chrystusa.
W przeżyciu i zrozumieniu Męki Pańskiej ważne miejsce odgrywają pieśni wielkopostne, które dzielą się na pokutne i pasyjne. Pieśni pokutne są o porzuceniu zła, wyrzeknięciu się zwyczajów ziemskich i o powrocie do życia według ewangelii. W pieśniach tych znajdziemy nawołania do pójścia za Chrystusem drogą umartwienia i krzyża. Pieśni pasyjne nawiązują bezpośrednio do Męki i Śmierci Chrystusa.
W muzyce rozróżniamy tonacje durowe i molowe. Różnicę między nimi najprościej można wytłumaczyć, twierdząc, że tonacje durowe brzmią wesoło, uroczyście, podniośle, natomiast tonacje molowe zawierają w sobie smutek, utrapienie, powagę. Patrząc na pieśni wielkopostne z muzycznego punktu widzenia, wyraźnie słychać, że są one napisane z reguły w tonacjach molowych. Brzmią smutno, poważnie nie tracąc swojej podniosłości. Niektóre z nich w swojej melodii i harmonizacji są bardzo ponure. Pieśni wielkopostne mają zazwyczaj proste, spokojne melodie. Śpiewa się je w wolniejszym tempie. Nie są one skomplikowane rytmicznie. Sposób w jaki zostały napisane ma wpływać na charakter Wielkiego Postu. Molowe, smutne w odbiorze tonacje, spokojne melodie mają pogłębiać naszą zadumę nad samym sobą i Męką Chrystusa. Pieśni te ma swój niesamowity charakter i klimat – poważny i smutna, ale dający nadzieję na to, że po bólu i cierpieniach Chrystus wróci w chwale i blasku zmartwychwstania.
Teksty pieśni wielkopostnych zawierają wiele pięknych stwierdzeń. Mówią o nikłości ludzkiego życia. Wiele z tych pieśni pochodzi z dawnych lat, jednak mimo archaicznych form w piękny i zrozumiały sposób opisują Misterium Męki Pańskiej.
Najstarszą zachowaną polska pieśnią pasyjną jest Jezus Chrystus Bóg Człowiek. Jest ona tłumaczeniem z łaciny Godzinek o Męce Pańskiej. Przypuszcza się jednak, że na terenie Polski pierwsze pieśni pasyjne w naszym ojczystym języku powstawały prawdopodobnie w XII wieku. Wtedy tradycyjne formy łacińskie zaczęto zastępować tekstami polskimi. Najstarsze polskie pieśni pasyjne są uznawane za pomniki polskiej muzyki religijnej. Stanowią doskonały przykład przekazu żywej tradycji. Na rozwój pieśni pasyjnych miały wpływ dramaty liturgiczne i misteria pasyjne. Cała Liturgia Wielkiego Postu zawierała wiele udramatyzowanych elementów inscenizacyjnych: procesje z palmami, z krzyżem, do grobu, do chrzcielnicy, święcenie ognia, podział ról i funkcji stały się ważną częścią obrzędów Wielkiego Tygodnia. Towarzyszyły im bogate śpiewy liturgiczne – hymny i antyfony śpiewane po łacinie, które zaczęto zastępować tekstami polskimi. Do obrzędowości wielkopostnej zaczęły przenikać formy ekspresji ludowej. Na rozwój pieśni pasyjnych duży wpływ miał również rozwój druku. Pierwsze zbiory pieśni- kancjonały, których popularną wersją w XIX wieku były kantyczki. W XVII wieku rozpowszechnione były plankty (pieśni, które wyrażały ból i rozpacz Matki Bożej), które w opracowaniach wybitnych kompozytorów osiągały wysoki poziom artystyczny oraz lamenty, które były wyrazem ludowej pobożności. Na ich powstanie i popularność wpływ miało upowszechnienie teologii mistycznej.
Jedna z pieśni Bądź mi litościw jest swoistym lamentem człowieka do Boga. Słowa tej pieśni powstały na podstawie Psalmu 51, znanego jako Miserere, który jest jednym z psalmów pokutnych.
Treść psalmu Miserere przypominał wielokrotnie podczas kazań i przemówień do wiernych Jan Paweł II. W książce pt. Pamięć i tożsamość omawiając tajemnicę miłości i miłosierdzia mówi:
Psalm Miserere jest chyba jedną z najwspanialszych modlitw, jakie Kościół odziedziczył po Starym Testamencie. Okoliczności jego powstania są znane. Zrodził się jako wołanie grzesznika, króla Dawida, który przywłaszczył sobie małżonkę żołnierza Uriasza i popełnił z nią cudzołóstwo, a następnie, dla zatarcia śladów swojego przestępstwa, postarał się o to, żeby prawowity mąż owej kobiety poległ na placu boju. Przejmujące jest to miejsce w Drugiej Księdze Samuela, kiedy prorok Natan podnosi na Dawida oskarżający palec, wskazując na niego jako winnego wielkiego przestępstwa przed Bogiem: Ty jesteś tym człowiekiem (2 Sm 12, 7). Wówczas król doznaje jak gdyby oświecenia, z którego wypływa głębokie wzruszenie, znajdujące upust w słowach Miserere. Jest to psalm, który chyba częściej od innych bywa stosowany w liturgii: Miserere mei, Deus [...].
W łacińskich słowach tej pieśni jest jakieś szczególne piękno, a równocześnie falowanie myśli, uczuć i odruchów serca. Oczywiście, język oryginału psalmu Miserere był inny. Nasze ucho przyzwyczajone jest do przekładu łacińskiego, może nawet bardziej niż do tych w językach współczesnych, chociaż i te współczesne słowa, a zwłaszcza melodie są na swój sposób przejmujące:
Bądź mi litościw, Boże nieskończony,
według wielkiego miłosierdzia Twego
Według litości Twej nie policzonej
chciej zmazać mnóstwo przewinienia mego.
Obmyj mię z złości, obmyj tej godziny,
oczyść mię z brudu, w którym mię grzech trzyma;
bo ja poznaję wielkość mojej winy,
i grzech mój zawsze przed mymi oczyma.
Odpuść przed Tobą grzech mój popełniony,
boś przyrzekł, że ta kary ujdzie głowa,
którąć przyniesie grzesznik uniżony,
by nie mówiono, że nie trzymasz słowa.
Wspomnij, żem w grzechu od matki poczęty,
stąd mi zła skłonność; chociaż z drugiej strony,
że lubisz prawdę Twej mądrości świętej,
i Twych tajemnic jestem nauczony (...).
(Ps. 51, 3—17, tłum. Franciszek Karpiński)
Pieśń rozpoczyna się od błagania Boga o oczyszczenie z grzechów i ich wybaczenie, wyraża wiarę w boskie miłosierdzie Według litości Twej niepoliczonej, chciej zmazać mnóstwo przewinienia mego. Każda zwrotka tej pieśni przekazuje jakąś prawdę i wskazówkę do tego, jak mamy wierzyć. Wyczytamy z niej, że Bóg pragnie jedynie naszego dobra i naszej czystej duszy, a największym człowieczym skarbem jest bliskość Jego ojcowskiej twarzy.
Wiele pieśni nabożnych na Wielki Post należy do gatunku pieśni wielkopostnych, zaliczanych do pasyjnych. W sposób szczególny funkcjonują w tradycji polskiego ludu. Wykonywane są w kulminacji Wielkiego Postu, czyli w Triduum. Ich treścią jest rozważanie Męki Pańskiej. Warstwa muzyczna tych pieśni ma korzenie w kulturze religijnej średniowiecza, która w przekazie ustnym przetrwała do naszych czasów.
Pieśni pokutne zawierają w sobie wiele prawdy odnośnie natury ludzkiej, z kolei pieśni pasyjne w swoich tekstach zawierają opisy niezwykłych cierpień, jakim dobrowolnie poddał się Jezus. Pieśń Ogrodzie oliwny powstała w XVII wieku. W wersji z 1865 roku ma aż 39 zwrotek! Mówią one krok po kroku o tym, co Jezus przeszedł od modlitwy w Ogrójcu aż do złożenia do grobu. Tematyka pasyjna ukształtowała okres Wielkiego Postu jako wyjątkowo bogaty w obrzędowość kościelną i ludową. Pieśni o męczeństwie Chrystusa i boleściach Maryi stanowią ważny element tej obrzędowości. Witaj Matko uwielbiona w wielu kościołach jest od wieków wykonywana w czasie nocnej adoracji Grobu Pańskiego. Oryginalny, ręcznie zapisany tekst liczy 160 zwrotek. Jest wykonywana naprzemiennie przez kobiety i mężczyzn. Zbliżam się k’Tobie jest jedną z najstarszych polskich pieśni pasyjnych wraz z Ludu mój ludu była wykonywana w czasie adoracji krzyża w liturgii Wielkiego Piątku.
Pieśni wielkopostne są tak bogate w przekaz żywej tradycji, że stanowią zainteresowanie badaczy. Prekursorami badań był Oskar Kolberg oraz ks. Michał Marcin Mioduszewski. Obaj prowadzili badania w XIX wieku i udokumentowali żywą praktykę polskich śpiewów. Istotną rolę odegrały Gorzkie żale czyli ludowe nabożeństwo pasyjne, które zostało wydane drukiem na początku XVIII wieku, a w XIX wieku rozpowszechniło się na skalę masową na terenie całej Polski.
Śpiewajmy polskie pieśni pasyjne, zwracając uwagę na ich sens. Korzystajmy z obfitych darów religijności i kultury polskiej. Wielki Post w dużej mierze zawarty jest w naszych ojczystych słowach.
Bibliografia:
Pamięć i tożsamość. Rozmowy na przełomie tysiącleci, Jan Paweł II, Kraków, wyd. Znak 2005, s. 58
Polskie ludowe pieśni pasyjne, prof. dr Antoni Zoła (zm. 2015) Instytut Muzykologii Kościelnej KUL w Lublinie
Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i XVI wiek. Tom I – teksty i komentarze oraz tom II – opracowania muzyczne. IW PAX, Warszawa 1977
Śpiewnik Siedlecki, ks. Jan Siedlecki, Kraków 2013
Fot. 1: domena publiczna
Fot. 2: zb. prywatne
