3 czerwca przypada 130. rocznica śmierci Oskara Kolberga
Henryk Oskar Kolberg urodził się 22 lutego 1814 r. w Przysusze przy ul. Krakowskiej 39. W miejscowym archiwum parafialnym zachowały się jego metryki urodzenia i chrztu. Ojcem chrzestnym przyszłego etnografa był właściciel Przysuchy Ignacy Rawicz Dembiński. Ojciec Oskara, Juliusz Kolberg (1776-1831) przybył do Polski z Prus. Był kartografem, geodetą, metrologiem, profesorem Uniwersytetu Warszawskiego. Jego pasją była poezja, opisywał w tej formie bieżące uroczystości rodzinne, kościelne i wolnomularskie. Matka, Karolina Mercoeur urodziła się w Fordonie (obecnie część Bydgoszczy), pochodziła z rodziny francuskich emigrantów. W latach 1810-1817 Kolbergowie mieszkali w Przysusze, gdzie Juliusz pracował jako zarządca zakładów hutniczych w dobrach należących do Ignacego Dembińskiego. Przybyli tu z synem Wilhelmem, który uczęszczał do miejscowej szkoły i matką Karoliny, Henriettą von Arnim Mercoeur. W Przysusze w 1810 r. urodziła się jedyna córka Kolbergów, Julia. Wyjeżdżając w 1817 r. do Warszawy, Kolbergowie pozostawili w miasteczku grono zaprzyjaźnionych osób, z którymi Oskar przez wiele lat utrzymywał kontakty towarzyskie i prowadził korespondencję (m.in. z wójtem, plenipotentem i kasjerem w dobrach Dembińskich, Józefem Żurkowskim). Na miejscowym cmentarzu, pośród siedmiu zabytkowych nagrobków ewangelickich wymagających pilnej renowacji, zachowała się tablica nagrobna babki Oskara, Henrietty (zm. 1818 r.) oraz siostry Julii (zm. 11.02.1817 r.). Nieczytelny już dziś napis wykuty w kamieniu brzmiał w tłumaczeniu z j. niemieckiego: Biedne serce na tym świecie głęboko poruszone zmartwieniem, zdobywa spokój tylko tam, gdzie już nie bije. Lata młodzieńcze i okres nauki Oskar spędził w Warszawie. Rodzina zapewniła jemu i jego braciom, Wilhelmowi (1807-1877, inżynier budownictwa wodnego i lądowego, kartograf) i Antoniemu (1815-1882, artysta malarz), wszechstronny rozwój.
Oskar w latach 1823-1830 uczył się w Liceum Warszawskim oraz doskonalił talent muzyczny. Pobierał lekcje gry na fortepianie i kompozycji u Głogowskiego (1824), Franciszka Vettera (1825), Józefa Elsnera (1830), następnie u Ignacego F. Dobrzyńskiego (1832-1834). Szczególny wpływ na zainteresowania muzyczne O. Kolberga wywarła młodzieńcza znajomość z Fryderykiem Chopinem, do końca życia pozostał zafascynowany jego twórczością. Zamknięcie Liceum Warszawskiego po upadku powstania listopadowego przerwało edukację szkolną Oskara. W 1830 r. przyjął posadę księgowego w banku Samuela Fraenkla i kontynuował studia muzyczne. Lata 1835-1836 spędził w Berlinie, gdzie uczęszczał do Akademii Handlowej i równocześnie studiował kompozycję i teorię muzyki u Christiana F. Girschnera i Karla F. Rungenhagena. Po powrocie Kolberga do kraju w 1836 r., Józef Elsner wysoko ocenił jego przygotowanie pianistyczne i kompozytorskie, zaliczając go do „znakomitszych artystów miasta Warszawy”. Oskar przyjął pracę nauczyciela muzyki w domach prywatnych. W 1839 r. odbył pierwszą wyprawę badawczą na Mazowsze i rozpoczął prace nad dokumentacją folkloru muzycznego. Posiadał wrażliwość na piękno folkloru, we wspomnieniach z lat najmłodszych zachował pieśni ludowe, zasłyszane od swojej opiekunki, chłopki Zuźki Wawrzek z Sandomierskiego.
Kolberg z czasem uznał sens dokumentacji folkloru wyłącznie w autentycznej formie, zmienił koncepcję wydawania pieśni ludowych, z pozycji kompozytora przeszedł na pozycję muzyka-folklorysty i etnografa. Wyrazem tego była publikacja Pieśni ludu polskiego wydana w 1857 r., jako zbiór ballad i melodii tanecznych z przyśpiewkami w wariantach z różnych regionów Polski. W 1845 r., aby ustabilizować swą sytuację materialną, przyjął pracę księgowego w Zarządzie Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej, a w latach 1857-61 w Zarządzie Dyrekcji Dróg i Mostów. Praca ta pozwalała na gromadzenie środków finansowych na działalność edytorską, badania terenowe i podróże.
Twórczość pieśniarska O. Kolberga inspirowana była autentyczną muzyką ludową mazowieckiej wsi. Kompozycje fortepianowe również pozostawały pod wpływem melodii wiejskich śpiewaków i grajków, które notował ze słuchu podczas etnograficznych wędrówek. Komponował przede wszystkim utwory taneczne: polonezy, mazury i mazurki, walce, polki, obertasy, kujawiaki, kontredanse. Najbardziej znaną kompozycją O. Kolberga jest opera sielska Król pasterzy do libretta T. Lenartowicza. Łącznie skomponował i opracował na głos z fortepianem 246 utworów.
W 1861 r. zrezygnował ze stałej posady i postanowił utrzymywać się z honorariów za recenzje w czasopismach, rozprawy i artykuły naukowe z dziedziny teorii i dziejów sztuki zamieszczane m. in. w Encyklopedii Powszechnej Samuela Orgelbranda. Opracował znakomitą część haseł muzycznych, artykuły z zakresu teorii i historii muzyki oraz biografie polskich i obcych kompozytorów i wykonawców. Głównym celem życia Kolberga stało się z czasem zebranie materiałów dotyczących wszystkich dziedzin kultury ludowej na terenie przedrozbiorowej Rzeczypospolitej i stworzenie podstaw dla nowej gałęzi nauki - etnografii. Program naukowo-badawczy realizował w postaci serii wydawniczej Lud, jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. Każdemu regionowi miała być poświęcona osobna monografia. Pierwszą opublikowaną według nowych założeń było Sandomierskie (1865). W 1871 r. opuścił Warszawę. Od Krakowskiego Towarzystwa Naukowego otrzymał subwencję na wydanie monografii okolic Krakowa. Zaproszony przez przyjaciela Józefa Konopkę, zamieszkał w Modlnicy, w majątku jego siostry Antoniny Konopczanki i brata Juliana; spędził tu 13 lat.
W 1872 r. został członkiem korespondentem krakowskiej Akademii Umiejętności, w 1874 r. przewodniczącym sekcji etnograficznej Komisji Antropologicznej i współredaktorem rocznika „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej”. Pobyt Kolberga w Modlnicy sprzyjał pracom etnograficznym. Systematycznie publikował kolejne tomy Ludu: w latach 1875-1882 siedem tomów W. Ks. Poznańskiego. W 1878 r. wyjechał do Paryża na wystawę światową, na której zaprezentował w pawilonie austriackim swoje wydawnictwa i kolekcję ikonograficzną polskich strojów ludowych, za którą otrzymał złoty medal. W 1880 r. objął patronat naukowy nad pierwszą wystawą etnograficzną zorganizowaną w Kołomyi przez Towarzystwo Tatrzańskie. Wraz z pogorszeniem się stanu zdrowia, mając świadomość, że za życia nie uda mu się wydać nawet połowy dotąd zebranego materiału, Kolberg zaczął pracować w ogromnym tempie, o czym świadczy fakt, że w latach 1882-90 opublikował jeszcze 18 tomów Ludu.... W 1883 r. uzyskał subwencję Kasy Pomocy Naukowej im. J. Mianowskiego na druk monografii Mazowsze w serii Obrazy etnograficzne, w latach 1885-1890 ukazało się pięć tomów, reszta pozostała w rękopisach.
Działalność Kolberga w Komisji Antropologicznej oraz w jej Sekcji była wielokierunkowa. Czując się odpowiedzialny za reprezentowaną przez siebie dyscyplinę, Kolberg opublikował ważny artykuł Obecne stanowisko etnografii (1876). Zabiegał o utworzenie muzeum etnograficznego w ramach Akademii. Spotykał się i wymieniał korespondencje z uczonymi ze wszystkich zaborów, realizując w ten sposób misję Akademii łączenia badaczy polskich. Zawiązał kontakty z wieloma uczonymi z zagranicy.
Na rok przed śmiercią Kolberga, w maju 1889 r., przyjaciele z inteligencji krakowskiej urządzili mu uroczysty jubileusz 50-lecia pracy. Do sali Towarzystwa Strzeleckiego, gdzie miała miejsce główna uroczystość, przybył m.in. Jan Matejko, Juliusz Kossak i Michał Bałucki oraz przedstawiciele krakowskiego świata literackiego, artystycznego i profesury. Nie polityk, nie człowiek stronnictwa, lecz bezprzykładnie skromny, cichy a sumienny i skrzętny badacz, chluba narodu, dziś już uznany przez obcych, zazdroszczących go nam, jako znakomity etnograf polski – Oskar Kolberg zbudował sobie monumentalny pomnik, który potomność podziwiać będzie – pisano o jubilacie w upamiętniających obchody wydawnictwie Krakowskiego Towarzystwa Oświaty Ludowej. W uroczystości uczestniczyła także delegacja chłopów. Na uścisk dłoni, jakim Kolberg darzył wieśniaków, odpowiedzieli oni ucałowaniem jego pracowitych dłoni, a moment ten obchodów niezawodnie głęboko utkwił w pamięci wszystkich zebranych – relacjonowano przebieg jubileuszu.
W lipcu 1889 r. O. Kolberg, wówczas 75-letni, chory i osłabiony, został zaproszony przez Izydora Kopernickiego, do jego domu przy Sławkowskiej 29. Wieloletni przyjaciel, a jednocześnie naukowiec podzielający pasje etnograficzne Oskara, jako lekarz mógł zapewnić badaczowi lepsze warunki bytowe i stałą opiekę. Kolberg zmarł 3 czerwca 1890 roku, został pochowany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Pogrzeb odbył się 5 czerwca 1890 r. z licznym udziałem krakowskich znakomitości, studentów, znajomych, przyjaciół. W 1893 r. na grobie uczonego postawiono pomnik (ze środków uzyskanych z koncertów organizowanych przez Władysława Żeleńskiego) dłuta artysty lwowskiego Tadeusza Błotnickiego. Na płycie wyryty został napis: Oskarowi Kolbergowi, zasłużonemu Ojczyźnie – rodacy. Polskę całą przeszedł, lud poznał i ukochał. Zwyczaje jego i pieśni w księgi złożył.
Tuż przed śmiercią Oskar Kolberg miał wypowiedzieć słowa: Umieram, Bogu dzięki, z tą pociechą, że według sił moich zrobiłem co mogłem, że nikt mnie za próżniaka nie ma i mieć nie będzie. Co po sobie zostawiam przyda się ludziom na długo.
W swojej ostatniej woli rozdysponował niewielki kapitał oraz spuściznę naukową i zbiory etnograficzne z nadzieją, że zostaną wydane drukiem i służyć będą nauce polskiej:
Książki, rękopisma w tekach, rysunki, nuty i tp. materiały oddaję do dyspozycji memu przyjacielowi Doktorowi Izydorowi Kopernickiemu. Odda on Akademii co za stosowne uzna – Co do wydawnictwa pod swoją opieką i kierunkiem porozumie się z Akademią Umiejętności i z Kasą Mianowskiego, a nikt Doktora Izydora Kopernickiego pod tym względem krępować, ani kontrolować nie ma prawa. – Z pozostałej gotówki, wynoszącej akurat dwa tysiące pięćset złr, przeznaczam na pogrzeb mój 200 złr. a nadto 300 złr. czyli razem 500 złr. do rąk Pastora Gabrysia, który kwotę 300 złr. użyje według danych mu wskazówek na cele dobroczynne i na potrzeby Kościoła, na pomnik lub tablicę pamiątkową itd. – na co daję jeszcze dwieście złr. – czyli razem z kosztami pogrzebu siedemset złr do rąk Pastora Gabrysia. – Drukarzowi Łysakowskiemu z Drukarni Uniwersyteckiej sto złr. Drukarzowi z tejże drukarni Blaszkiemu i Garsteckiemu każdemu po pięćdziesiąt złr. Resztę gotówki po opędzeniu wydatków ostatnich dni życia mego i po moim pogrzebie, oddaję do rozporządzenia Doktora Izydora Kopernickiego na koszta wydawnictwa „Rusi Chełmskiej” i innych materiałów. – Książki wydane moim nakładem, a znajdujące się w drukarniach i w księgarniach w Krakowie i Warszawie, mój pełnomocnik Adw. Doktor Stanisław Abramowicz sprzeda której bądź firmie w Krakowie lub Lwowie czy Warszawie, a po spłaceniu długów i rachunków z drukarniami, kosztów przeprowadzenia tego interesu,- pozostałą resztę wyda mojej synowicy, Karolinie Wąsowskiej w Sandomierzu na potrzeby jej córek z Kolberga spłodzonych. Wieniec srebrny i medal z wystawy Paryskiej oraz korespondencję odda Pan Doktor Kopernicki Bibliotece Jagiellońskiej. – Odzież, bieliznę i pościel do dyspozycji Pastora Gabrysia na ubogich gminy ewangelickiej. [...] Kraków dnia 30 czerwca 1890. (Źródło cytatu: Oskar Kolberg 1814-1890, oprac. K. Markiewicz, Radom 2014, s. 152-153).
Do 33 tomów Ludu i Obrazów etnograficznych wydanych przez Kolberga do 1890 r., dołączyły w 1891 r. trzy kolejne : II część Chełmskiego i Przemyskie wydane przez I. Kopernickiego oraz Wołyń do którego wydania doprowadził J. Trietiak.
Edycję Dzieł Wszystkich O. Kolberga podjęło Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, a kontynuuje Instytut jego imienia w Poznaniu. W przygotowaniu są tomy: 85. Biografia O. Kolberga oraz 86. Indeksy.
Oprac. A. Zarychta-Wójcicka
Fotografie:
Nagrobek Oskara Kolberga na cmentarzu Rakowickim w Krakowie, stan przed renowacją
Fot. A. Zarychta-Wójcicka
Portret Oskara Kolberga, fot. Walery Rzewuski, Kraków, 2 poł. XIX w.
Zb. Muzeum im. O. Kolberga w Przysusze
Płyta z nagrobka babki i siostry Oskara Kolberga na cmentarzu w Przysusze, stan z 1996 r.
Fot. Artur Papis
